Anksiyete (Narahatlıq)
Anksiyete (və ya narahatlıq), gələcəkdə baş verə biləcək neqativ hadisələrə qarşı gözlənti və qorxu ilə xarakterizə olunan bir emosional vəziyyətdir. Anksiyete, bir çox fərqli səbəbə görə yarana bilər və insanların həyatını çətinləşdirə bilər.
Anksiyetənin Əlamətləri:
Fiziki Təsirlər: Baş ağrıları, nəfəs darlığı, sinirlilik, əzələlərdə gərginlik, yuxusuzluq, təngnəfəslik və titrəyişlər kimi simptomlarla özünü göstərə bilər.
Psixoloji Təsirlər: İnsanlar gələcəkdə baş verə biləcək neqativ hadisələri daima düşünərək, bu düşüncələrdən sıxılırlar. Ümidsizlik, təhlükə hissi və kontrol itirilməsi hissi ilə qarşılaşa bilərlər.
Davranışlar: Anksiyete vəziyyəti, şəxsin qapanması, sosial vəziyyətlərdən qaçınması, və ya davamlı olaraq narahatlıq yaratması ilə nəticələnə bilər.
Anksiyetenin Növləri:
Ümumi Anksiyete Bozukluğu: İnsanlar gündəlik həyatda çox kiçik və ya əhəmiyyətsiz şeylər üzərində belə narahatlıq keçirirlər. Bu, onların fiziki və psixoloji sağlamlığına mənfi təsir edir.
Sosial Anksiyete Bozukluğu: İnsanlar sosial vəziyyətlərdə özlərini narahat hiss edirlər və başqalarının onları necə qiymətləndirəcəyindən qorxurlar. Bu, sosial həyatdan uzaqlaşmalarına və yalnız qalmağa səbəb ola bilər.
Panik Ataklar: Ani və güclü qorxu hissləri, bəzən heç bir müəyyən səbəb olmadan, bədənə fiziki təsir edən əlamətlərlə (çəkilmə, ürək döyüntüsü, təngnəfəslik) müşahidə edilir.
Anksiyetenin Səbəbləri:
Genetik faktörlər: Ailədə anksiyete problemi olanlar daha çox risk altındadır.
Kimyəvi tarazlıq pozğunluqları: Beyindəki kimyəvi maddələrin qeyri-düzgün işləməsi, anksiyete pozğunluğuna səbəb ola bilər.
Stress: Ailədaxili münaqişələr, iş yerindəki gərginlik və ya travmatik hadisələr, anksiyeteni təhrik edə bilər.
Sağlamlıq problemləri: Fiziki xəstəliklər də anksiyetəyə yol aça bilər.
Fobiya
Fobiya, xüsusi bir obyektə, vəziyyətə və ya fəaliyyətə qarşı qeyri-real, güclü və davamlı qorxudur. Bu qorxu, insanların gündəlik həyatlarındaki funksionallığı ciddi şəkildə təsir edir və bu vəziyyətin mövcudluğu, şüurlu və ya şüursuz şəkildə həyatlarına müdaxilə edə bilər.
Fobiyanın Əlamətləri:
Fiziki Reaksiyalar: Fobiya, bədən reaksiyalarını gücləndirə bilər; məsələn, ürək döyüntüsünün sürətlənməsi, titrəmə, təngnəfəslik, terləmə və baş dönməsi kimi əlamətlər müşahidə oluna bilər.
Davranış Problemləri: Fobiya yaşayan insanlar, qorxduqları obyekt və ya vəziyyətdən qaçınmaq üçün çətinlik çəkə bilərlər. Bu, onların sosial həyatı və gündəlik fəaliyyətlərini məhdudlaşdıra bilər.
Fobiyanın Növləri:
Ağır Yüksəklik Fobiyası (Akrofobiya): İnsanların yüksək yerlərdən qorxmasıdır. Bu, onları binalardan və ya dağlardan uzaqlaşdırar.
Qapalı Məkan Fobiyası (Kloustrofobiya): Kiçik və ya dar məkanlarda qalmaqdan qorxmaqdır. Bu insanlar liftlərdən, tunellərdən və ya qapalı otaqlardan çəkinirlər.
Heyvan Fobiyaları: Heyvanlara qarşı qorxu, məsələn, itlərə, gəzən tülkülərə və ya quşlara qarşı olan qorxudur.
Sosial Fobiya: Sosial vəziyyətlərdə, xüsusilə başqalarının qarşısında səhv etmə və ya tənqid edilmə qorxusudur.
Fobiyanın Səbəbləri:
Təcrübə və Travmalar: Xüsusilə uşaqlıqda yaşanan travmalar və ya qorxular, fobiya inkişaf etdirə bilər. Məsələn, uşaqlıqda itlər tərəfindən qorxutulmuş bir insanın itlərə qarşı fobiya inkişaf etməsi mümkündür.
Genetik Eğim: Fobiya, bəzi hallarda ailə üzvlərindən keçə bilər, çünki genetik amillər bu halların inkişafını təşviq edə bilər.
Beyin Kimyası və Biologiyası: Beyin kimyasının pozulması, fobiyanın inkişafına səbəb ola bilər. Hormonlar və nevrotransmitterlər (məsələn, serotonin) əhəmiyyətli rol oynayır.
Anksiyete və Fobiya Arasındakı Fərqlər
Kapsam:
Anksiyete daha geniş bir qorxu və narahatlıq vəziyyətidir və müxtəlif vəziyyətlərə şamil edilə bilər. Fobiya isə yalnız bir konkret obyektə və ya vəziyyətə olan qorxudur.
Şiddət:
Fobiya daha spesifik və yüksək şiddətlidir. İnsanlar fobiyalarla üzləşdikdə, qorxuları onların həyatını ciddi şəkildə məhdudlaşdıra bilər. Anksiyete isə ümumi bir narahatlıq vəziyyəti olaraq daha dağılmışdır və müxtəlif həyat sahələrində baş verə bilər.
Səbəblər:
Anksiyete bəzən həyatın müxtəlif stressorları və qeyri-müəyyənlikləri ilə əlaqəli olsa da, fobiya müəyyən bir obyektdən və ya vəziyyətdən qaynaqlanır və daha çox təcrübə və travmalarla əlaqəlidir.
Müalicə Yöntemləri
Koqnitiv-Davranış Terapiyası (CBT):
CBT, həm anksiyete, həm də fobiya üçün ən təsirli terapiya növüdür. Bu terapiya, insanların qeyri-realist düşüncələrini dəyişdirməyə və daha məqbul reaksiyalar inkişaf etdirməyə kömək edir.
Farmakoterapiya:
Antidepressanlar (məsələn, SSRI-lar) və anksiyete qarşı dərmanlar (məsələn, benzodiazepinlər) anksiyete və fobiyaların müalicəsində istifadə edilə bilər.
Həssaslıq və Təsirə Yol Vermə (Desensitization):
Fobiya müalicəsində istifadə edilən bir metoddur. Bu üsul, insanların qorxulu vəziyyətlərə tədricən maruz qalaraq, qorxularını azaldır.
Rahatlama Texnikaları və Meditasiya:
Nəfəs alaraq rahatlama, yoga və meditasiya kimi texnikalar anksiyete və fobiyanın fiziki təsirlərini idarə etməyə kömək edir.
Nəticə
Anksiyete və fobiya hər ikisi də psixoloji sağlamlıq vəziyyətləridir və gündəlik həyatı ciddi şəkildə təsir edə bilər. Anksiyete daha ümumi və geniş bir narahatlıq hissi ikən, fobiya müəyyən bir obyekt və ya vəziyyətə qarşı qorxudur. Hər iki vəziyyətin müalicəsi mümkündür və uyğun terapiya, dərman müalicəsi və həyat tərzi dəyişiklikləri ilə insanların psixoloji vəziyyətləri yaxşılaşdırıla bilər.
