ADHD (Diqqət Çatışmazlığı və Hiperaktivlik Pozğunluğu) Nədir?
ADHD, bir növ nöropsixiatrik pozğunluq olaraq, əsasən üç əsas simptomla təyin olunur:
Diqqətsizlik (ADHD-ın diqqət çatışmazlığı tipləri)
Hiperaktivlik (aktivlik və çox hərəkətlilik)
Impulsivlik (düşünmədən hərəkət etmə)
Bu simptomların müxtəlif dərəcələrdə və fərqli kombinasyonlarda görülməsi mümkündür.
ADHD-nin Əsas Tipi və Semptomları
Diqqətsizlik (ADHD İnattentive Type)
Uzun müddət diqqət toplamaqda çətinlik.
Təlimatları izləmək və tapşırıqları yerinə yetirməkdə problemlər.
Yaddaş problemləri və hər şeyə diqqət yetirə bilməmək.
Ətrafdakı detallara diqqət yetirməmək və səhvlər etmək.
Gündəlik işlərdə təşkilatlanma və planlama çətinliyi.
Hiperaktivlik (ADHD Hyperactive-Impulsive Type)
Uzun müddət oturmaqda çətinlik, daim hərəkət etməyə ehtiyac duyma.
Yerində durmamaq, çox söhbət etmək, yavaş və ya təbii hərəkətlərdən qaçmaq.
Həddindən artıq enerjinin olması və sakitlikdə qalmaqda çətinlik.
Sıxıntı hissi və davamlı olaraq hərəkət etmək ehtiyacı.
Impulsivlik (Impulsive Symptoms)
Sözləri düşünmədən söyləmək, başqalarının danışmalarını kəsmək.
Planlaşdırmadan hərəkət etmək və nəticələri düşünməmək.
Riskli davranışlar göstərmək, məsələn, təlimatları izləmədən hərəkət etmək.
ADHD-nin Sebəbləri
ADHD-nin dəqiq səbəbləri tam olaraq bilinmir, lakin bir neçə faktor bu vəziyyətin inkişafında rol oynaya bilər:
Genetik amillər: ADHD daha çox ailə üzvləri arasında yayılır, bu da genetik bir meyli işarə edir.
Beyin strukturları və kimyəvi maddələr: Beynin müəyyən bölgələrində, xüsusilə prefrontal korteks və dopamin kimi kimyəvi maddələrin normal fəaliyyət göstərməməsi ADHD-nin inkişafına səbəb ola bilər.
Ətraf mühit amilləri: Ananın hamiləlik dövründə siqaret çəkməsi, alkoqol istifadəsi, qidalanma çatışmazlıqları və ya erkən doğuş kimi faktörlər, uşağın ADHD inkişaf risqini artıra bilər.
ADHD-nin Diaqnozu
ADHD diaqnozu, adətən uşaqlar üçün qoyulur, lakin böyüklərdə də təsbit edilə bilər. Diaqnoz qoyularkən aşağıdakılar nəzərə alınır:
Davranışların uzunmüddətli olması: Semptomlar ən azı 6 ay davam etməli və həyatın müxtəlif sahələrində təsir etməlidir.
Semptomların yaşa uyğun olmaması: Yaşına uyğun davranışlardan daha çox diqqətsizlik, hiperaktivlik və impulsivlik olmalıdır.
Çoxsaylı mənbələrdən məlumat: Uşağın müəllimləri, valideynləri və ya baxıcıları tərəfindən məlumat toplanır.
ADHD-nin Müalicəsi
Dərman müalicəsi:
Stimulant dərmanlar: ADHD müalicəsində ən çox istifadə edilən dərmanlardır. Bu dərmanlar beynin dopamin və norepinefrin kimi kimyəvi maddələrini artıraraq, diqqəti və impuls nəzarətini yaxşılaşdırır. Məsələn, metilfenidat və amfetaminlər stimulativ dərmanlardır.
Stimulant olmayan dərmanlar: Bəzi hallarda stimulativ dərmanlara qarşı reaksiyalar ortaya çıxırsa, stimulant olmayan dərmanlar da istifadə edilə bilər. Məsələn, atomoksetin ADHD üçün istifadə edilən bir qeyri-stimulyan dərmandır.
Davranışsal terapiya:
Koqnitiv davranış terapiyası (CBT): Bu terapiya, düşüncə və davranışları dəyişdirmək üçün istifadə olunur. ADHD-li şəxslərdə, bu terapiya diqqət artırma və davranışları idarə etmə bacarıqlarını inkişaf etdirə bilər.
Davranış müalicəsi: Uşaqlar üçün mükafatlandırma və cəzalandırma sistemləri qurulur. Bu üsul, diqqətsizlik və hiperaktivliyi idarə etməkdə kömək edir.
Təhsil və məktəb dəstəyi:
Əlavə təhsil dəstəyi: ADHD-li uşaqlar üçün məktəbdə xüsusi təhsil planları və ya əlavə təhsil dəstəyi (fərdi təhsil planı) tələb oluna bilər. Bu, diqqətini cəmləmək və təlimatları izləməkdə çətinlik çəkən uşaqlara kömək edir.
Valideyn və məktəb təhsili:
Valideynlərə dəstək: ADHD-li uşaqlarla necə işləmək barədə valideynlərə məlumat verilməsi çox önəmlidir. Bu, uşağın davranışını idarə etməkdə valideynlərə kömək edir.
Sağlam həyat tərzi və rutinlər:
Yuxu və qidalanma: Yaxşı yuxu və balanslı qidalanma ADHD simptomlarını idarə etməkdə kömək edə bilər. Fiziki fəaliyyət də enerjini azaldır və diqqəti artırır.
Nəticə
Diqqət çatışmazlığı və hiperaktivlik pozğunluğu (ADHD), uşaqlarda və böyüklərdə diqqət toplama, hiperaktivlik və impulsiv davranışlarla əlaqəli bir vəziyyətdir. Bu vəziyyətin səbəbləri hələ tam olaraq anlaşılmasa da, genetik, bioloji və ətraf mühit faktorlarının rol oynadığı düşünülür. Müalicə, dərmanlar, davranışsal terapiya, təhsil dəstəyi və həyat tərzi dəyişiklikləri ilə həyata keçirilir. ADHD-ni düzgün idarə etmək, insanların həyat keyfiyyətini artırar və onların sosial və məktəb fəaliyyətlərinə dəstək olar.
