Disleksiya, dünya əhalisinin təxminən 10-15%-ni əhatə edən yaygın bir öyrənmə çətinliyidir. Bu neyroinkişaf pozğunluğu, oxuma, yazma və imla qabiliyyətlərində özünü büruzə verir. Beynin dil emalı bölgələrindəki fərqliliklər, disleksiyalı fərdlərdə fonoloji fərqetmə və mətnin anlaşılması proseslərində çətinliklərə səbəb olur. Aparılan elmi tədqiqatlar, disleksiyanın genetik faktorlarla əlaqəli olduğunu və ailələrdə irsi olaraq keçə biləcəyini göstərir. Məsələn, valideynlərdən birində disleksiya varsa, uşaqda bu vəziyyətin yaranma ehtimalı 40-50% artır. Bu vəziyyət, təhsil prosesində xüsusi yanaşmaların və dəstəkləyici mexanizmlərin vacibliyini bir daha vurğulayır. Disleksiyanın erkən diaqnozu və effektiv müdaxilələr, fərdlərin akademik və sosial həyatda tam potensiallarına çatmasına kömək edir.
Disleksiyanın Yaranma Səbəbləri və Növləri
Disleksiya səbəbləri müxtəlif faktorlarla əlaqələndirilir və bu sahədə aparılan geniş tədqiqatlar göstərir ki, oxuma pozğunluğu əsasən iki əsas qrupa bölünür. Anadangəlmə disleksiya genetik faktorlar və beyin strukturundakı fərqlər nəticəsində yaranır. Neyrotəsvir texnologiyaları vasitəsilə müəyyən edilib ki, disleksiyalı şəxslərdə sol beyin yarımkürəsinin dil mərkəzlərində spesifik dəyişikliklər mövcuddur.
Disleksiya beyin zədələnməsi nəticəsində də inkişaf edə bilər. Travmatik beyin zədələnməsi, insult və ya digər neyroloji xəstəliklər oxuma bacarıqlarını təsir edən sahələrə zərər verə bilər. Bu tip disleksiya adətən əldə olunmuş disleksiya adlanır və yaş həddi olmadan istənilən dövrdə baş verə bilər.
Disleksiyanın növləri klinik təcrübəmizdə aşağıdakı əsas kateqoriyalara ayrılır:
-
Fonetik disleksiya - səs-hərf uyğunluğunun pozulması ilə xarakterizə olunur
-
Səthi disleksiya - tanış sözlərin tam şəkildə tanınmasında çətinlik yaranır
-
Dərin disleksiya - semantic səhvlər və mücərrəd sözlərin oxunmasında problemlər müşahidə olunur
-
Qarışıq tip disleksiya - müxtəlif növlərin əlamətlərinin kombinasiyası
Disleksiya növləri həmçinin yaş xüsusiyyətlərinə görə də qruplaşdırıla bilər. Uşaq disleksiyası inkişaf dövründə özünü göstərir və əsasən anadangəlmə xarakter daşıyır. Böyüklərdə isə əldə olunmuş disleksiya formaları daha çox rast gəlinir.
Müasir neyrolingvistik yanaşmalar göstərir ki, hər bir disleksiya növünün özünəməxsus beyin aktivasiya nümunələri vardır. Fonoloji proseslərdəki pozğunluqlar sol temporal sahənin aktivliyində, vizual-məkani proseslərdəki problemlər isə sağ beyin yarımkürəsinin müvafiq sahələrində dəyişikliklərə səbəb olur. Bu məlumatlar disleksiyanın mürəkkəb neyrobioloji təməllərə əsaslandığını sübut edir.
Disleksiya Əlamətləri və Diaqnoz Mərhələsi
Disleksiya əlamətləri müxtəlif yaş qruplarında fərqli şəkildə özünü göstərir və erken tanınması üçün detallı müşahidə tələb edir. Disleksiya simptomları əsasən oxuma, yazma və dil bacarıqları sahəsində müəyyən çətinliklər kimi təzahür edir.
Məktəbəqədər dövrdə aşağıdakı əlamətlər müşahidə olunur:
-
Qafiyəli sözləri tanımaqda çətinlik
-
Hərfləri və rəqəmləri qarışdırmaq
-
Sözləri düzgün tələffüz edə bilməmək
-
Yaddaş problemləri və təkrarlamaqda çətinlik
-
İstiqamət anlayışında problemlər
Məktəb yaşlarında disleksiya oxuma çətinliği kimi aşağıdakı əlamətlərlə özünü göstərir:
-
Hərfləri və sözləri tərsinə oxumaq
-
Oxuma sürətinin yaşıtlarından çox geri qalması
-
Mətni başa düşməkdə ciddi problemlər
-
Disleksiya yazma çətinliyi şəklində hərflərin tərsinə yazılması
-
Disleksiya söz korluğu nəticəsində lazım olan sözü tapa bilməmək
Diaqnoz mərhələsi aşağıdakı addımlarla aparılır:
-
İlkin qiymətləndirmə - valideyn və müəllim müşahidələrinin toplanması
-
Psixoloji test batareyası - oxuma və yazma bacarıqlarının dəqiq ölçülməsi
-
Neyropsikoloji qiymətləndirmə - beyin funksiyalarının təhlili
-
Diferensial diaqnoz - digər öyrənmə çətinliklərindən fərqləndirmə
-
Nəticələrin təhlili və fərdi inkişaf planının hazırlanması
Valideynlər və müəllimlər üçün müşahidə göstəriciləri bunlardır:
-
Uşağın oxuma çətinliyi yaşıtları ilə müqayisədə 3-6 ay geriliyi
-
Hərf və rəqəm tanımada davamlı səhvlər
-
Yazılı tapşırıqlarda qarışıqlıq və nizamsızlıq
-
Şifahi dildə söz tapma problemləri
Disleksiya diaqnozu yalnız mütəxəssis tərəfindən qoyula bilər. Erkən müdaxilə və düzgün dəstək sistemi uşağın akademik inkişafında 70-80% müsbət nəticə verir.
Uşaqlarda Disleksiya və Öyrənmə Çətinlikləri
Uşaqlarda disleksiya təhsil sistemində ən çox rast gəlinən oxuma və yazma çətinliklərindən biridir. Bu neyroinkişaf xüsusiyyəti məktəb yaşlı uşaqların 8-10%-ni təsir edir və akademik performansda ciddi problemlər yaradır. Disleksiya öyrənmə çətinliyi kimi təsnif edilsə də, intellektual qabiliyyətlə heç bir əlaqəsi yoxdur.
Təhsil prosesində disleksiyalı uşaqlar müxtəlif çətinliklərlə qarşılaşırlar:
-
Mətn oxuma sürətinin həmyaşıdlarından əhəmiyyətli dərəcədə aşağı olması
-
Yazılı tapşırıqlarda vaxt idarəetməsində problemlər
-
Qeydləri sırayla tutmaqda çətinliklər
-
Digər fənlərdə akademik geriləmə
-
Özünəinam problemləri və məktəbə qarşı mənfi münasibət
Disleksiya psixologiyası sahəsindəki tədqiqatlar göstərir ki, bu uşaqlar xüsusi dəstək aldıqda uğur qazana bilirlər. Çoxillik təcrübəmiz sübut edir ki, düzgün yanaşma ilə bu çətinliklər minimuma endirilə bilər.
Dəstək strategiyaları aşağıdakı istiqamətlərdə həyata keçirilir:
-
Çoxsensorial öyrənmə metodlarının tətbiqi
-
Fərdi təhsil planlarının hazırlanması
-
Texnoloji köməkçi vasitələrdən istifadə
-
Ailə və müəllim əməkdaşlığının gücləndirilməsi
-
Məktəb mühitində inkluziv yanaşmaların tətbiqi
Uşaqlarda disleksiya ilə mübarizədə erkən müdaxilə həlledici rol oynayır. 5-7 yaş aralığında göstərilən dəstək sonrakı təhsil mərhələlərində əhəmiyyətli nəticələr verir. Müasir logopedik yanaşmalar bu sahədə böyük irəliləyişlər təmin edir.
Disleksiya Müalicəsi və Reabilitasiya Yolları
Çoxprogram müalicə yönüşümü disleksiya müalicəsinin əsas prinsipini təşkil edir. Bu yönüşüm çərçivəsində müxtəlif sahələrdən mütəxəssislər birgə işləyir və hər bir fərdin ehtiyaclarına uyğun fərdi müalicə planı hazırlanır. Klinik təcrübə göstərir ki, disleksiya müalicəsi strukturlu və sistematik yönüşüm tələb edir.
Fonoloji maarifləndirmə və heca bölmə üsulları müalicənin ilk mərhələsində tətbiq olunur. Çoxtexniklə müalicə prosesi əlifba öyrənmə, yazı və oxu üsullarını əhatə edir. Multisensorik yönüşüm vizual, eşitmə və kinesthetik öyrənmə kanallarını birləşdirir.
Təhsil Müdaxilələri və Dəstək Proqramları
Məktəb mühitində fərdi təhsil planı (FTP) tətbiq edilir. Bu plan şagirdin spesifik ehtiyaclarına uyğun hazırlanır və müntəzəm olaraq yenilənir.
-
Strukturlu oxu proqramları Orton-Gillingham yönüşümünə əsaslanır
-
Yardımçı texnologiyalar səs yönümləri və elektron kitabları əhatə edir
-
Fərdi dərs seansları həftədə 3-4 dəfə 45 dəqiqəlik formatda təşkil olunur
-
Qrup terapiyası sosial öyrənmə və motivasiya artırımı üçün istifadə edilir
Loqopedik müdaxilə fonemik şüur inkişafı üzərinə fokuslanır. Bu proses səs-hərf əlaqələrinin möhkəmləndirilməsi və fonem diferensiasiyanı əhatə edir.
Ailə İştirakı və Ev Mühiti Dəstəyi
Ailə üzvlərinin aktiv iştirakı müalicə nailiyyətlərini 50-70% artırır. Valideynlər üçün təlim proqramları həyata keçirilir və ev tapşırıqları sistemi formalaşdırılır.
-
Gündəlik 20 dəqiqəlik oxu fəaliyyətləri struktur edilir
-
Fonemik oyunlar və lüğət inkişaf fəaliyyətləri tətbiq olunur
-
Pozitiv rəy və təşviq sistemləri qurulur
-
Texnoloji alətlərdən məhdud və məqsədyönlü istifadə edilir
Neyroplastisiya prinsipləri müalicə prosesinin elmi əsasını təşkil edir. Beyin plastisiyatı sayəsində müntəzəm məşqlər nəticəsində yeni neyron əlaqələri formalaşır.
Disleksiya nədir soruşulan zaman, onun müalicə imkanları da maraq doğurur. Müasir disleksiya müalicəsi fərdi yönüşümlərlə 85% müvəffəqiyyət nisbəti göstərir. Disleksiya haqqında ətraflı bilgi sahibi olmaq, ailə və təhsil işçiləri üçün vacibdir. Erkən müdaxilə və sistematik reabilitasiya proqramları ilə disleksiyalı şəxslər öz potensiallarını tam reallaşdıra və akademik həyatda uğur qazana bilirlər.
