Endokrin Sistem və Onun Hormonları
Endokrin sistem bədənin müxtəlif hormonları istehsal edən bezlərdən ibarətdir. Bu hormonlar bədənin çoxlu sayda funksiyasını tənzimləyir, o cümlədən maddələr mübadiləsi, enerji səviyyəsi, böyümə, cinsi funksiyalar və reproduktiv proseslər. Əsas endokrin bezlər və hormonları bunlardır:
Qalxanabənzər vəz (tiroid):
Hormonlar: Tiroksin (T4) və triiodotironin (T3). Bədəndə metabolik proseslərin sürətini tənzimləyir.
Böyrəküstü vəzlər:
Hormonlar: Kortizol, aldosteron, adrenalin. Bədənin stressə reaksiyasını, su və duz balansını tənzimləyir.
Hipofiz vəzi:
Hormonlar: Böyümə hormonu (GH), prolaktin, adrenokortikotrop hormon (ACTH) və digər hormonlar. Bu vəz bədənin digər endokrin bezlərinin fəaliyyətini idarə edir.
Mədəaltı vəzi (pankreas):
Hormonlar: İnsulin və qlükagon. Qanda şəkərin səviyyəsini tənzimləyir.
Yumurtalıqlar və testislər:
Hormonlar: Estrogen, progesteron və testosteron. Cinsi funksiyaları və reproduksiyanı tənzimləyir.
Endokrin və Metabolik Xəstəliklər
1. Şəkərli diabet (Diabetes Mellitus)
Şəkərli diabet, qan şəkərinin xroniki olaraq yüksək səviyyədə qalması ilə xarakterizə olunan bir xəstəlikdir. İki əsas növü vardır:
Tip 1 diabet: İmmun sistem pankreasda insulin istehsal edən hüceyrələrə hücum edərək onları məhv edir. Nəticədə bədəndə kifayət qədər insulin ifraz olunmur.
Tip 2 diabet: Bədən insulini düzgün istifadə edə bilmir və ya kifayət qədər insulin istehsal etmir. Tip 2 diabet daha çox yaşlı insanlarda və piylənmə ilə əlaqəlidir.
Simptomlar: Çoxlu sidiyə getmə, həddindən artıq susuzluq, aclıq hissi, arıqlama, yorğunluq və görmə bulanıqlığı.
2. Hipotiroidizm
Hipotiroidizm qalxanabənzər vəzin kifayət qədər hormon istehsal etməməsi ilə xarakterizə olunur. Bu vəziyyət maddələr mübadiləsinin yavaşlamasına səbəb olur.
Səbəblər: Autoimmun xəstəliklər (Hashimoto tiroiditi), tiroidin cərrahi yolla çıxarılması və ya radiasiya müalicəsi.
Simptomlar: Yorğunluq, soyuqdan üşümə, kilo artımı, qəbizlik, dəri quruluğu və depressiya.
3. Hipertiroidizm
Hipertiroidizm qalxanabənzər vəzin çox miqdarda hormon ifraz etməsi nəticəsində maddələr mübadiləsinin sürətlənməsi ilə xarakterizə olunur.
Səbəblər: Graves xəstəliyi, qalxanabənzər vəzdəki düyünlər, yüksək yod qəbulu.
Simptomlar: Həddindən artıq tərləmə, ürəkdöyünmə, arıqlama, əsəbilik, yuxusuzluq və gözlərin çıxıntılı olması.
4. Metabolik sindrom
Metabolik sindrom qanda şəkərin yüksək olması, yüksək qan təzyiqi, yüksək xolesterin və piylənmə ilə xarakterizə olunan vəziyyətlər qrupudur. Bu sindrom ürək xəstəlikləri və tip 2 diabet riskini artırır.
Səbəblər: Hərəkətsizlik, qeyri-düzgün qidalanma, genetik faktorlar və piylənmə.
Simptomlar: Bel ətrafında piylənmə, yüksək qan təzyiqi, yüksək qan şəkəri və qan yağlarında artım (xolesterin və trigliseridlər).
5. Piylənmə (Obezite)
Piylənmə, bədən kütlə indeksinin (BKİ) 30-dan yuxarı olduğu vəziyyətdir və bu, artıq bədən yağının yığılması ilə xarakterizə olunur. Piylənmə bir çox endokrin və metabolik xəstəliklərin yaranma riskini artırır.
Səbəblər: Qeyri-düzgün qidalanma, hərəkətsizlik, genetik meyillər və hormonal problemlər.
Simptomlar: Həddindən artıq çəki, nəfəs darlığı, yorğunluq və yüksək təzyiq.
6. Böyümə hormonu çatışmazlığı
Böyümə hormonu çatışmazlığı hipofiz vəzin kifayət qədər böyümə hormonu istehsal etməməsi nəticəsində yaranan bir vəziyyətdir. Bu, uşaqlarda böyümə geriliyinə və böyüklərdə isə əzələ itkisinə və yorğunluğa səbəb ola bilər.
Səbəblər: Hipofiz şişləri, travmalar və ya genetik pozğunluqlar.
Simptomlar (uşaqlarda): Boy artımında gecikmə, zəif inkişaf.
Simptomlar (böyüklərdə): Sümük zəifliyi, əzələ itkisi, yorğunluq və depressiya.
7. Addison xəstəliyi
Addison xəstəliyi böyrəküstü vəzin kifayət qədər kortizol və aldosteron hormonları istehsal etməməsi nəticəsində yaranan nadir bir xəstəlikdir.
Səbəblər: Autoimmun xəstəliklər, infeksiyalar və ya şişlər.
Simptomlar: Yorğunluq, zəiflik, aşağı qan təzyiqi, iştahsızlıq, arıqlama və qəhvəyi dəridə ləkələr.
8. Cushing sindromu
Cushing sindromu bədəndə uzun müddət yüksək səviyyədə kortizol hormonu olması nəticəsində yaranır.
Səbəblər: Kortikosteroid dərmanlarının uzun müddətli istifadəsi, böyrəküstü vəz şişləri və ya hipofiz şişləri.
Simptomlar: Üz və qarında piylənmə, yüksək qan təzyiqi, zəif sümüklər, dəridə göyərmələr və qırmızı ləkələr.
9. Polikistik yumurtalıq sindromu (PKYS)
Polikistik yumurtalıq sindromu, qadınlarda hormonal balanssızlıq nəticəsində yaranan bir xəstəlikdir və menstrual dövrlərin pozulması, saç tökülməsi və infertilitə ilə xarakterizə olunur.
Səbəblər: Hormon səviyyələrinin disbalansı (testosteronun yüksək olması) və insulin müqaviməti.
Simptomlar: Düzensiz menstruasiya, artıq bədən tükləri, saç tökülməsi və çəki artımı.
10. Hiperparatiroidizm
Hiperparatiroidizm paratiroid vəzin həddindən artıq hormon istehsal etməsi nəticəsində qanda kalsiumun səviyyəsinin yüksəlməsi ilə xarakterizə olunan bir xəstəlikdir.
Səbəblər: Paratiroid vəz şişləri, böyrək çatışmazlığı və ya D vitamini çatışmazlığı.
Simptomlar: Sümüklərdə ağrı, zəiflik, sidikdə artım, böyrək daşları və depressiya.
Endokrin Xəstəliklərin Diaqnostikası
Endokrin xəstəliklərin diaqnozu üçün müxtəlif laboratoriya testləri və görüntüləmə üsulları istifadə olunur. Əsas diaqnostik metodlar aşağıdakılardır:
Qan testləri:
Qanda hormon səviyyələri (T3, T4, TSH, insulin, kortizol və digər hormonlar) ölçülərək hormon çatışmazlığı və ya həddindən artıq ifrazın olub-olmadığı təyin olunur.
Orqan funksiyası testləri:
Qlükoza tolerantlıq testi və A1C testi diabetin diaqnozunda istifadə edilən əsas testlərdir.
Ultrasəs:
Qalxanabənzər vəzi, böyrəküstü vəzi və digər endokrin bezlərdə şiş və ya düyünlərin olub-olmadığını qiymətləndirmək üçün ultrasəs müayinəsi aparılır.
Maqnit rezonans tomoqrafiyası (MRT) və kompüter tomoqrafiyası (KT):
Endokrin bezlərdə şişlərin və struktural anomaliyaların diaqnozunda MRT və KT müayinələri istifadə olunur.
İmmunoloji testlər:
Autoimmun xəstəliklərdən şübhələnildikdə xüsusi antikor testləri aparılır. Məsələn, Hashimoto tiroiditini diaqnoz etmək üçün tiroid peroksidaza antikorları (TPO) yoxlanıla bilər.
Endokrin və Metabolik Xəstəliklərin Müalicəsi
Müalicə diaqnoz qoyulmuş xəstəliyin növündən asılı olaraq dəyişir. Endokrin xəstəliklər üçün istifadə edilən əsas müalicə üsulları aşağıdakılardır:
Dərman müalicəsi:
Hormon əvəzedici terapiya: Qalxanabənzər vəzin və ya digər hormonların azlığı zamanı hormon əvəzedici dərmanlar təyin edilir (məsələn, tiroksin, insulin, kortikosteroidlər).
Qan şəkərini tənzimləyən dərmanlar: Diabet xəstələrində qan şəkərini normallaşdırmaq üçün insulin və ya oral hipoglisemik dərmanlar istifadə olunur.
Antitiroid dərmanlar: Hipertiroidizm zamanı tiroid hormonunun istehsalını azaltmaq üçün antitiroid dərmanlar təyin edilir.
Cərrahi müalicə:
Hormon ifraz edən şişlərin və ya disfunksional bezlərin çıxarılması üçün cərrahi müdaxilələr tələb oluna bilər. Məsələn, qalxanabənzər vəzi şişləri və ya böyrəküstü vəzi şişləri zamanı cərrahiyyə tətbiq olunur.
Radioaktiv yod müalicəsi:
Hipertiroidizm və ya qalxanabənzər vəzi şişləri olan xəstələrdə radioaktiv yod tiroid toxumasını məhv etmək və tiroid hormonlarının istehsalını azaltmaq üçün istifadə edilə bilər.
Pəhriz və həyat tərzi dəyişiklikləri:
Şəkərli diabet və metabolik sindromda sağlam qidalanma, arıqlama və fiziki fəaliyyət müalicənin vacib hissəsidir.
Metformin və insulin duyarlılığı artırıcı dərmanlar:
Polikistik yumurtalıq sindromu və insulin müqaviməti ilə əlaqədar metabolik problemlərin müalicəsində istifadə edilir.
Nəticə
Endokrinologiya və Metabolik Xəstəliklər tibb sahəsi, hormonların balanssızlığından qaynaqlanan xəstəliklərin diaqnozu və müalicəsi ilə məşğul olur. Bu xəstəliklər bədənin maddələr mübadiləsinə, böyüməsinə, inkişafına və ümumi sağlamlıq vəziyyətinə ciddi təsir göstərə bilər. Erkən diaqnoz və düzgün müalicə ilə endokrin və metabolik xəstəliklər effektiv şəkildə idarə oluna bilər.
