1. Seçici Mutizm Nədir?
Seçici mutizm, uşağın bəzi sosial mühitlərdə danışa bilməməsi, lakin müəyyən yerlərdə normal danışa bilməsi ilə xarakterizə olunan bir psixoloji pozuntudur. Bu vəziyyət 3-5 yaşlarında aşkar edilir və əgər müalicə olunmazsa, yeniyetməlik dövründə və hətta yetkinlikdə də davam edə bilər.
1.1. Seçici Mutizm ilə Adi Utancaqlıq Arasındakı Fərq
Seçici mutizm adi utancaqlıqdan fərqlidir:
Utancaqlıq müvəqqəti bir vəziyyətdir və uşaq zamanla rahatlaşdıqda danışa bilər.
Seçici mutizm isə davamlı və funksional pozuntuya səbəb olan bir vəziyyətdir. Uşaq danışmaq istəsə belə, narahatlıq və qorxu hissi buna mane olur.
2. Seçici Mutizmin Əsas Əlamətləri
Seçici mutizm diaqnozu qoymaq üçün bəzi əsas əlamətlər nəzərə alınmalıdır:
2.1. Davranış Əlamətləri
✔ Evdə və yaxın ailə üzvləri ilə normal danışmaq, lakin məktəbdə və ictimai yerlərdə susqun olmaq.
✔ Göz təması qurmaqda çətinlik çəkmək.
✔ Bədən dili ilə ünsiyyət qurmağa meyillilik (başla təsdiqləmək, işarələrlə danışmaq).
✔ Sosial vəziyyətlərdə donmuş kimi qalmaq, iflic olmuş kimi hiss etmək.
2.2. Emosional Əlamətlər
✔ Sosial mühitlərdə narahatlıq və qorxu hissi.
✔ Utancaqlıq və özünə inamsızlıq.
✔ Tənqid olunmaqdan və diqqət mərkəzində olmaqdan qorxmaq.
2.3. Sosial və Akademik Problemlər
✔ Uşaq məktəbdə suallara cavab vermir və ya dərsə aktiv qatılmır.
✔ Sosial fəaliyyətlərə qoşulmaqda çətinlik çəkir.
✔ Yeni insanlarla ünsiyyət qurmaq istəmir.
Bu əlamətlər adətən 1 aydan çox davam edirsə və uşağın gündəlik həyatına ciddi təsir edirsə, seçici mutizm diaqnozu qoyula bilər.
3. Seçici Mutizmin Səbəbləri
Seçici mutizm tək bir səbəbdən yaranmır. Bu vəziyyətin inkişafına bir neçə faktor təsir edə bilər:
3.1. Psixoloji və Emosional Faktorlar
Sosial anksiyete bozukluğu: Seçici mutizmi olan uşaqların çoxunda sosial fobiyaya meyillilik olur.
Perfeksionizm: Bəzi uşaqlar səhv danışmaq və ya başqaları tərəfindən tənqid olunmaq qorxusu ilə danışmaqdan imtina edirlər.
3.2. Ailə Faktorları
Utancaq və həssas valideynlər: Əgər valideynlər də sosial mühitlərdə çəkingən davranış sərgiləyirlərsə, bu hal uşağa təsir edə bilər.
Ailədaxili gərginlik: Evdə emosional stress varsa, bu da uşağın psixoloji vəziyyətinə təsir edə bilər.
3.3. Dil Problemləri və İki Dilli Uşaqlar
Dil öyrənmə çətinliyi: Bəzi uşaqlarda dil inkişafı gecikir və bu da sosial mühitlərdə danışmaq qorxusu yarada bilər.
İki dilli ailələrdə böyümək: Bəzi uşaqlar iki dildə danışdıqları üçün özlərini sosial mühitlərdə rahat ifadə edə bilmirlər.
4. Seçici Mutizmin Müalicəsi
Seçici mutizmin müalicəsi nə qədər tez başlasa, bir o qədər effektiv olur. Əsas məqsəd uşağın danışmaq qorxusunu aradan qaldırmaq və sosial mühitlərdə rahat ünsiyyət qurmasını təmin etməkdir.
4.1. Koqnitiv-Davranış Terapiyası (KDT)
Koqnitiv-davranış terapiyası seçici mutizmi müalicə etmək üçün ən təsirli üsullardan biridir.
✔ Düşüncə dəyişdirmə texnikaları:
Uşağın mənfi düşüncələrini (məsələn, "Danışsam, məni tənqid edəcəklər") daha müsbət fikirlərlə əvəz etmək.
Məsələn, "Mən rahat danışa bilərəm və insanlar məni başa düşəcək" düşüncəsini formalaşdırmaq.
✔ Ekspozisiya terapiyası:
Uşağı kiçik addımlarla sosial mühitlərdə danışmağa təşviq etmək.
Məsələn, ilk olaraq valideynlə birgə danışmaq, sonra təkbaşına kiçik cümlələr qurmaq.
✔ Davranış mükafatlandırılması:
Uşaq kiçik irəliləyişlər göstərdikdə onu həvəsləndirmək və mükafatlandırmaq.
4.2. Valideynlərin Dəstəyi və Strategiyaları
✔ Təzyiq göstərməmək:
Uşağı zorla danışmağa məcbur etməmək.
Əvəzində, ona danışmaq üçün rahat bir mühit yaratmaq.
✔ Alternativ ünsiyyət yollarını təşviq etmək:
Uşaq danışmaq istəmirsə, əvvəlcə şəkillərlə, yazı ilə və ya işarələrlə ünsiyyət qursun.
✔ Ailə içində və dost mühitində danışmaq üçün fürsətlər yaratmaq:
Evdə oyunlar oynamaq, kitab oxumaq və uşağın iştirak edəcəyi fəaliyyətlər təşkil etmək.
4.3. Məktəb Müəllimlərinin Rolu
Müəllimlər seçici mutizm olan uşaqlarla işləyərkən aşağıdakı strategiyaları tətbiq edə bilərlər:
✔ Uşağı dəyərləndirmək, lakin danışmağa məcbur etməmək.
✔ Kiçik qruplarda danışmağı təşviq etmək.
✔ Yazılı və qeyri-şifahi üsullardan istifadə etməyə imkan yaratmaq.
✔ Sosial fəaliyyətlərdə iştirakını artırmaq üçün fürsətlər yaratmaq.
4.4. Dərman Müalicəsi
Seçici mutizm əsasən terapiya ilə müalicə olunur, lakin bəzi ağır hallarda anksiyete və depressiya əleyhinə dərmanlar (SSRI tipi antidepresantlar) istifadə edilə bilər. Lakin bu, yalnız psixoloq və ya psixiatr nəzarəti altında olmalıdır.
5. Seçici Mutizmin Qarşısını Almağın Yolları
✔ Uşağı kiçik yaşdan etibarən sosial mühitlərə alışdırmaq.
✔ Özünəinamını artırmaq üçün onu həvəsləndirmək və kiçik uğurlarını qeyd etmək.
✔ Yeni insanlarla və mühitlərlə tanış olmasını təşviq etmək.
✔ Oyun və rollu fəaliyyətlərdən istifadə edərək danışmağa təşviq etmək.
Nəticə
Seçici mutizm bir uşağın sosial və akademik həyatına təsir edə bilən ciddi psixoloji pozuntudur, lakin vaxtında müdaxilə və düzgün terapiya ilə bu vəziyyət aradan qaldırıla bilər. Valideynlər, müəllimlər və mütəxəssislərin birgə dəstəyi ilə uşaq özünəgüvən qazana bilər və sosial mühitlərdə danışmaqdan çəkinməz.
