1. Tik Bozukluğu Nədir?
Tiklər bədəndə müəyyən əzələlərin istər-istəməz və təkrarlanan şəkildə hərəkət etməsi və ya qeyri-iradi səslərin çıxarılmasıdır. Bu hallar insandan asılı olmadan baş verir və onların qarşısını almaq çətindir.
Tiklər iki əsas növə bölünür:
Motor Tiklər (Hərəkət Tikləri)
Göz qırpmaq
Başı silkələmək
Çiyinləri qaldırmaq
Üz əzələlərinin qeyri-iradi hərəkətləri
Vokal Tiklər (Səs Tikləri)
Boğaz təmizləmək
Qışqırmaq
Burundan səs çıxarmaq
Sözləri və ya səsləri təkrarlamaq
Tiklər adətən sadə və ya mürəkkəb ola bilər:
Sadə tiklər: Qısa və birdən baş verən hərəkətlər və səslər.
Mürəkkəb tiklər: Birdən çox hərəkətin birləşməsi və ya söz və cümlələrin təkrarlanması.
2. Tik Bozukluğunun Növləri
Tiklər müxtəlif formalarda özünü göstərə bilər və onların təsnifatı əsasən simptomların davam etmə müddətinə görə dəyişir:
a) Keçici Tik Bozukluğu
Ən çox rast gəlinən formadır.
Uşaqlarda və yeniyetmələrdə 1 aydan 1 ilə qədər davam edən tiklər şəklində görülür.
Zamanla öz-özünə keçə bilər.
b) Xroniki Tik Bozukluğu
Tiklər 1 ildən çox davam edirsə, xroniki hesab olunur.
Motor və ya vokal tiklər müşahidə edilə bilər.
Bir çox hallarda müalicə tələb edir.
c) Tourette Sindromu
Ən ağır tik bozukluğu formasıdır.
Həm motor, həm də vokal tiklərin birlikdə görülməsi ilə xarakterizə olunur.
5-7 yaşlarında başlayır və zamanla şiddətlənə bilər.
Bəzi hallarda koprolaliya (nalayiq sözlərin qeyri-iradi təkrarlanması) və ekolaliya (başqalarının sözlərini təkrarlamaq) kimi hallar baş verə bilər.
3. Tik Bozukluğunun Səbəbləri
Tiklərin yaranma səbəbləri tam dəqiqliklə bilinməsə də, bir neçə faktor bu pozğunluğun inkişafına təsir edə bilər:
a) Genetik Faktorlar
Ailəsində tik bozukluğu olan uşaqlarda bu problemə daha çox rast gəlinir.
Tourette sindromu da genetik keçid göstərə bilər.
b) Beyin Kimyası və Neyrotransmitterlər
Beyində dopamin və serotonin balansının pozulması tiklərin yaranmasına səbəb ola bilər.
Beynin bazal qanglionları (hərəkətləri idarə edən hissə) bu prosesdə rol oynayır.
c) Psixoloji və Emosional Amillər
Stres və narahatlıq tiklərin yaranmasını və şiddətlənməsini artırır.
Məktəb və sosial problemlər tiklərin artmasına səbəb ola bilər.
d) Digər Xəstəliklərlə Əlaqə
DEHB (Diqqət çatışmazlığı və hiperaktivlik bozukluğu) olan uşaqlarda tiklərə daha çox rast gəlinir.
Obsessiv-kompulsiv bozukluğu (OKB) olan insanlarda da tiklər müşahidə edilə bilər.
4. Tik Bozukluğunun Simptomları
Tiklər müxtəlif formalarda müşahidə olunsa da, ümumiyyətlə aşağıdakı simptomlarla xarakterizə olunur:
Göz qırpma, qaş qaldırma, üz buruşturma
Boğaz təmizləmə, burundan səs çıxarma
Əl çırpma, barmaq qaldırma, başı silkələmə
Sözlərin və ya səslərin təkrarlanması
Tiklər adətən stres və yorğunluq zamanı artır, lakin diqqət yayındırıldıqda və ya rahat bir mühitdə olduqda azalır.
5. Tik Bozukluğu ilə Mübarizə və Müalicə Yolları
Tiklərin müalicəsi onların şiddətinə və uşağın həyatına təsir dərəcəsinə bağlıdır. Bəzi hallarda tiklər müalicəsiz keçsə də, bəzi hallarda mütəxəssis müdaxiləsi tələb olunur.
a) Davranış Terapiyası
Habbit Reversal Therapy (HRT) – Uşağın tiklərdən xəbərdar olmasını və onları idarə etməsini öyrədən terapiya.
Koqnitiv-davranış terapiyası (CBT) – Stresi və narahatlığı idarə etməyə kömək edir.
b) Dərman Müalicəsi
Dopamin antaqonistləri (Haloperidol, Risperidon) – Tiklərin şiddətini azaltmağa kömək edə bilər.
Stres və narahatlığı azaldan dərmanlar – Əgər tiklər stress səbəbli güclənirsə, həkim tərəfindən təyin edilə bilər.
c) Alternativ Yanaşmalar
İdman və fiziki fəaliyyət – Tiklərin idarə olunmasına kömək edə bilər.
Meditasiya və nəfəs texnikaları – Uşağın rahatlamasına və tiklərin azalmasına kömək edə bilər.
Diyet dəyişikliyi – Qidalanmada süni qatqılardan və yüksək şəkərli qidalardan uzaq durmaq bəzi uşaqlarda tiklərin azalmasına kömək edə bilər.
d) Valideynlər Üçün Məsləhətlər
✅ Uşağı günahlandırmamaq – Tiklər qeyri-iradi baş verdiyi üçün uşağa qadağa qoymaq və ya onu cəzalandırmaq yanlışdır.
✅ Stresdən uzaq tutmaq – Tiklər stress və təzyiqlə şiddətlənə bilər.
✅ Sosial dəstək vermək – Məktəbdə və evdə anlayışlı bir mühit yaratmaq vacibdir.
✅ Müalicə üçün gecikməmək – Əgər tiklər davamlı və şiddətlidirsə, psixoloq və ya nevroloq məsləhəti almaq faydalıdır.
6. Nəticə
Uşaqlarda və yeniyetmələrdə tik bozukluğu adətən keçici ola bilər, lakin bəzi hallarda ciddi müalicə tələb edən vəziyyətlərə çevrilə bilər. Tiklərin səbəbini anlamaq, uşağı stresdən qorumaq və düzgün terapiya üsullarını tətbiq etmək onların idarə olunmasına kömək edə bilər. Valideynlərin və müəllimlərin anlayışlı yanaşması, uşağın özünü rahat hiss etməsi üçün vacibdir. 💙
