Ağciyər xərçəngi: Əlamətləri, növləri, müalicəsi və proqnozu

Ağciyər xərçəngi qlobal sağlamlıq üçün ciddi bir təhdiddir. Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatının (ÜST) məlumatına görə, bu xəstəlik xərçəngə bağlı ölümlərin əsas səbəblərindən biridir. Hər il milyonlarla insan ağciyər xərçəngi diaqnozu alır. Bu rəqəmlər xəstəliyin geniş yayılmasını açıq şəkildə göstərir. Tütün istifadəsi risk faktorlarının başında gəlir. Lakin passiv siqaret çəkmək və bəzi peşə fəaliyyətləri də risk yaradır. Erkən diaqnoz və müalicə həyat xilas etmək üçün böyük əhəmiyyət kəsb edir. Ağciyər xərçənginin erkən mərhələdə aşkarlanması müalicə uğurunu artırır. Bu səbəbdən maarifləndirmə və profilaktika vacibdir. Xəstəliyin patofiziologiyası və müalicə yanaşmaları mürəkkəbdir. Yeni tədqiqatlar və klinik sınaqlar ümid verir. Bu sahədəki inkişaflar gələcək üçün əhəmiyyətlidir.

Başlıca Məlumatlar

Ağciyər xərçəngi, tənəffüs sisteminin ən ağır onkoloji xəstəliyidir və nəfəs alma prosesində kritik rol oynayan toxumaların bədxassə transformasiyası nəticəsində yaranır. Bu malign prosesdə hüceyrələr nəzarətsiz şəkildə çoxalır və sağlam ağciyər toxumasını məhv edir.

Xəstəliyin gedişatı birbaşa aşkar edilmə vaxtından asılıdır. Erkən mərhələlərdə müəyyən edilən hallar daha yaxşı nəticələr verir. Klinik praktikamızda müşahidə etdiyimiz nəticələr göstərir ki, vaxtında diaqnoz qoyulan xəstələrin yaşam müddəti əhəmiyyətli dərəcədə uzanır.

Müalicə prosesi aşağıdakı əsas aspektləri əhatə edir:

• Kompleks terapevtik yanaşmanın tətbiqi

• Multidissiplinar komanda işinin təşkili

• Xəstənin ümumi vəziyyətinin dəyərləndirilməsi

• Individualllaşdırılmış müalicə planının hazırlanması

Ağciyər xərçənginin müasir idarəetməsində onkoloji, cərrahi və radioloji üsulların birləşməsi vacibdir. Bizim təcrübəmiz göstərir ki, erkən aşkarlanma proqnozun yaxşılaşdırılmasında həlledici rol oynayır.

2025-ci ildə onkoloji xidmətlərdə tətbiq edilən qabaqcıl protokollar xəstələrin həyat keyfiyyətinin yaxşılaşdırılmasına kömək edir. Nəfəs yollarının onkoloji xəstəlikləri sahəsindəki irəliləyişlər müalicə effektivliyinin artırılmasına səbəb olmuşdur.

Ağciyər Xərçənginin Növləri və Mərhələləri

Ağciyər xərçəngi histoloji quruluşuna görə iki əsas qrupa ayrılır: kiçik hüceyrəli ağciyər xərçəngi və kiçik hüceyrəli olmayan ağciyər xərçəngi. Bu təsnifat müalicə strategiyasının seçimi və xəstəliyin proqnozunun müəyyən edilməsi üçün həlledici əhəmiyyət daşıyır. Kiçik hüceyrəli növ ümumi ağciyər xərçəngi hallarının 15-20%-ni təşkil edir və aqressiv gedişi ilə fərqlənir.

Ağciyər xərçəngi mərhələləri xəstəliyin yayılma dərəcəsini və müalicə yanaşmasını müəyyən edir. TNM sisteminə əsasən dörd əsas mərhələ fərqləndirilir:

• I mərhələ: Şiş yalnız ağciyərdə yerləşir və 3 sm-dən kiçikdir

• II mərhələ: Şiş 3-7 sm arasındadır və ya yaxın limfa düyünlərinə yayılıb

• III mərhələ: Xərçəng döş qəfəsindəki strukturlara və uzaq limfa düyünlərinə yayılıb

• IV mərhələ: Metastazlar digər orqanlarda müşahidə olunur

Aşağıdakı cədvəl iki əsas növün xüsusiyyətlərini müqayisəli şəkildə təqdim edir:

Növ	Böyümə sürəti	5 illik yaşama	Əsas müalicə
Kiçik hüceyrəli	Çox sürətli	5-10%	Kimyaterapiya
Kiçik hüceyrəli olmayan	Nisbətən yavaş	15-50%	Cərrahi əməliyyat

Kiçik hüceyrəli olmayan ağciyər xərçəngi adenokarsinoma, skuamöz hüceyrəli karsinoma və iri hüceyrəli karsinoma kimi alt növlərə bölünür. Bu növ erkən mərhələlərdə aşkar edildikdə cərrahi müdaxilə imkanları mövcuddur. Mərhələnin düzgün müəyyənləşdirilməsi üçün KT, MRT və PET skanları istifadə edilir. Hər mərhələdə müvafiq müalicə protokolları tətbiq edilir və xəstələrin həyat keyfiyyəti prioritet təşkil edir.

Ağciyər Xərçənginin Risk Faktorları və Proqnozu

Ağciyər xərçəngi səbəbləri arasında ən geniş yayılmış risk faktoru siqaret çəkmədir. Bu vərdiş nəticəsində onkoloji xəstəlik yaranma ehtimalı qeyri-çəkənlərə nisbətən 15-30 dəfə artır. Asbest ağciyər xərçəngi isə məsləki risklər kateqoriyasına aid edilir.

Əsas Risk Faktorları

• Siqaret və tütün məhsullarının istifadəsi

• Asbest liflərinə məruz qalma (tikinti və gəmiçilik sahələrində)

• Radon qazının təsiri (yeraltı binalar və mənzillər)

• İonlaşdırıcı radiasiyaya məruz qalma

• Hava çirklənməsi və kimyəvi maddələr

• Genetik meyllillik və ailə tarixçəsi

Asbest məruz qalması xüsusilə mezoteliomal tipli xərçəng növünün yaranmasına səbəb olur. Bu tip xəstəlik asbestlə təmasdan 20-40 il sonra özünü göstərir.

Proqnoz və Yaşam Keyfiyyəti Faktorları

Aşağıdakı cədvəl ağciyər xərçənginin ömrü və proqnoz faktorlarını göstərir:

Mərhələ	5 İllik Yaşam Nisbəti	Əsas Faktorlar
Erkən mərhələ	65-85%	Kiçik ölçü, limfa düyünlərinə yayılmama
Orta mərhələ	25-45%	Lokal yayılma, qismən rezeksiya imkanı
İrəliləmiş mərhələ	5-15%	Metastazlar, ümumi vəziyyət

Ağciyər xərçənginin ömrü xəstəliyin təsnifatından asılı olaraq dəyişir. Qeyri-kiçik hüceyrəli tip daha ləng inkişaf edir və müalicəyə cavab verir. Kiçik hüceyrəli tip isə sürətli yayılma xüsusiyyəti göstərir.

Ağciyər xərçəngi proqnoz yaxşılaşdırmaq üçün erkən diaqnostika və kompleks müalicə yanaşması həyati əhəmiyyət daşıyır. İmmunterapiya və hədəfli dərman müalicələri müasir onkologiyada yaşam müddətini əhəmiyyətli dərəcədə uzadır.

Ağciyər Xərçəngi Necə Aşkar Edilir: Əlamətlər və Müayinə Üsulları

Ağciyər xərçənginin vaxtında aşkar edilməsi müalicənin uğurlu nəticələnməsi üçün həlledici əhəmiyyət daşıyır. Onkoloji təcrübəmizə əsasən, xəstələrin böyük hissəsi xəstəliyin inkişaf etmiş mərhələlərində tibbi yardım axtarır.

Ağciyər xərçənginin erkən əlamətləri

Ağciyər xərçənginin ilkin əlamətləri çox vaxt yüngül simptomlarla başlayır və digər tənəffüs xəstəlikləri ilə qarışdırıla bilər:

• Davamlı öskürək - üç həftədən çox davam edən və müalicəyə cavab verməyən öskürək

• Qanlı öskürək - tüpürcəkdə qan izləri və ya qırmızımtıl rəng

• Nəfəs darlığı - fiziki aktivlik zamanı və ya istirahət vəziyyətində yaranan təngnəfəslik

• Döş qəfəsində ağrı - xüsusilə dərin nəfəs alarkən və ya öskürərkən güclənən ağrı

• Səssizlik və ya səs dəyişikliyi - uzunmüddətli boğazlıq vəziyyəti

• Çəki itkisi - iştahsızlıq olmadan baş verən kəskin çəki azalması

• Yorğunluq və zəiflik - gündəlik fəaliyyətləri yerinə yetirmək üçün kifayət qədər enerjinin olmaması

Diaqnoz üçün istifadə olunan müayinə üsulları

Ağciyər xərçəngi diaqnozu müasir tibbi texnologiyalar vasitəsilə dəqiq şəkildə müəyyən edilir:

• Döş qəfəsi rentgeni - ilkin müayinə üsulu kimi ağciyərdə şiş əlamətlərini aşkar etmək üçün

• Kompüter tomoqrafiyası (KT) - ağciyər toxumasının detallı görüntülənməsi və şişin ölçülərinin təyini

• Maqnit-rezonans tomoqrafiyası (MRT) - yumşaq toxumaların yüksək keyfiyyətlə vizuallaşdırılması

• PET-KT müayinəsi - xərçəng hüceyrələrinin metabolik aktivliyinin qiymətləndirilməsi

• Bronxoskopiya - ağciyər yollarının daxili müayinəsi və biopsiya materialının götürülməsi

• Laborator testlər - qanda onkomarkerlərin və digər spesifik göstəricilərin təhlili

• İynə biopsiyas - şübhəli toxuma nümunəsinin histoloji müayinə üçün götürülməsi

Klinik təcrübəmizdə bu müayinə üsulları kompleks şəkildə tətbiq edilərək ağciyər xərçəngi simptomlarının dəqiq diaqnozu təmin edilir.

Ağciyər Xərçənginin Müalicə Üsulları və Əməliyyat Seçimləri

Ağciyər xərçənginin müalicəsi xəstəliyin mərhələsi, ümumi sağlamlıq vəziyyəti və tumor tipindən asılı olaraq müxtəlif yanaşmaları tələb edir. Cərrahi rezeksiya, xüsusilə erkən mərhələlərdə ən effektiv ağciyər xərçəngi müalicəsi hesab olunur. Lobektomiya prosedurunda zədələnmiş ağciyər payının tam çıxarılması həyata keçirilir. Pnevmonektomiya isə bütün ağciyərin çıxarılması deməkdir və daha məhdud hallarda tətbiq edilir.

Müasir ağciyər xərçəngi müalicə üsulları arasında sistemik terapiya metodları xüsusi əhəmiyyət daşıyır:

• Kimyaterapiya - sisplatin, karboplatin və paklitaksel əsaslı kombinasiyalar

• İmmunterapiya - pembrolizumab və nivolumab kimi kontrol nöqtəsi inhibitorları

• Hədəf terapiyası - EGFR və ALK mutasiyalarına yönəlik spesifik dərmanlar

• Radioterapiya - SABR (stereotactic ablative radiotherapy) texnikası ilə

Ağciyər xərçəngi əməliyyatı qərarı multidissiplinar komanda tərəfindən verilir. Video-dəstəkli torakoskopik cərrahi (VATS) minimal invaziv yanaşma təklif edir. Robotik cərrahi sistemlər daha dəqiq manipulyasiya imkanı yaradır.

Aşağıdakı cədvəl mərhələ əsaslı müalicə protokollarını göstərir:

Mərhələ	Əsas Müalicə	Əlavə Terapiya
I-II	Cərrahi rezeksiya	Adjuvant kimyaterapiya
III	Neoadjuvant+Cərrahi	Radioterapiya
IV	Sistemik terapiya	Palliativ dəstək

Ağciyər xərçəngi sağalır sualına cavab xəstəliyin mərhələsi ilə sıx bağlıdır. I mərhələdə 5 illik yaşama nisbəti 90%-ə çatır. İİ mərhələdə bu göstərici 70-80% təşkil edir. Müasir personalizə edilmiş müalicə protokolları və molekulyar diaqnostika imkanları sayəsində hətta qabaqcıl mərhələlərdə də əhəmiyyətli nəticələr əldə edilir. İmmunterapiya və hədəf terapiyasının kombinasiyası medyan yaşama müddətini 20-25 aya qədər uzadır.