Uşaqlarda yemək pozğunluqlarının növləri:
1. Anoreksiya Nervoza:
Anoreksiya nervoza uşaqlarda çox az yemək yemə və ciddi çəki itirmə ilə xarakterizə olunur. Bu vəziyyətdə olan uşaqlar bədənlərini olduğundan daha kilolu görürlər və daima arıqlamaq arzusu içində olurlar. Onlar özlərinə sərt pəhrizlər qoyur, yemək yeməkdən qaçır və bəzən həddindən artıq fiziki fəaliyyətlə məşğul olurlar.
Simptomlar:
Çox az yemək və ya yeməkdən tamamilə imtina etmək.
Bədənin zəifləməsinə baxmayaraq, özünü kilolu hiss etmək.
Sürətli çəki itkisi.
Qəbizlik, başgicəllənmə, yorğunluq və dərinin quruluğu kimi fiziki əlamətlər.
2. Bulimiya Nervoza:
Bulimiya nervoza yemək epizodları zamanı həddindən artıq yemək yemə (çox qısa müddətdə çoxlu miqdarda qida qəbul etmək) və daha sonra bu yeməyi bədəndən çıxarmaq üçün qusma, laksatiflərdən istifadə və ya həddindən artıq fiziki fəaliyyət kimi üsullara müraciət etmə ilə xarakterizə olunur. Bulimiya olan uşaqlar yemək yeyərkən nəzarəti itirdiklərini hiss edirlər, lakin daha sonra bunu kompensasiya etməyə çalışırlar.
Simptomlar:
Qısa müddətdə çoxlu miqdarda yemək yemə epizodları.
Qusma və ya digər kompensator davranışlar (laksatiflərdən istifadə, idman).
Bədən çəkisi ilə bağlı narahatlıq.
Dişlərin zədələnməsi və ya boğazın iltihablanması (tez-tez qusma səbəbiylə).
3. Tıxanma Yemək Pozğunluğu (Binge Eating Disorder):
Bu yemək pozğunluğu yemək epizodları zamanı çox miqdarda yemək qəbul etmək və bu yeməyi dayandıra bilməmək ilə xarakterizə olunur. Bu vəziyyətdə olan uşaqlar çox yemək yeyirlər, lakin bulimiyadakı kimi qusma və ya başqa kompensator davranışlar göstərmirlər. Bu, uşağın həddindən artıq çəki artımına və sağlamlıq problemlərinə səbəb ola bilər.
Simptomlar:
Qısa müddətdə çoxlu yemək yemək və dayandıra bilməmək.
Yemək yeyərkən kontrolun itirilməsi hissi.
Çəkidə sürətli artım və piylənmə.
Yeməkdən sonra özünə qarşı nifrət və ya günahkarlıq hissi.
4. Pika:
Pika, uşağın qida olmayan maddələri yeməsi ilə xarakterizə olunan bir yemək pozğunluğudur. Bu maddələrə torpaq, kağız, sabun, boya və ya saç daxil ola bilər. Pika adətən bəzi psixoloji problemlərlə əlaqələndirilir və ciddi sağlamlıq problemlərinə səbəb ola bilər (məsələn, mədə-bağırsaq zədələri, zəhərlənmə).
Simptomlar:
Yemək məqsədi daşımayan maddələrin davamlı olaraq yeyilməsi.
Uşağın bu davranışın zərərli olduğunu anlamaması.
Qəbizlik, qarın ağrısı və ya zəhərlənmə riski.
5. Avoidant/Restrictive Food Intake Disorder (ARFID):
Bu yemək pozğunluğu uşaqlarda yemək qəbul etmə ilə bağlı narahatlıqlar və ya müəyyən yeməklərə qarşı nifrət ilə xarakterizə olunur. Uşaqlar qidanın dadı, qoxusu və ya teksturasına qarşı həssas ola bilər və nəticədə müxtəlif qidaları yeməkdən imtina edə bilərlər. Bu pozğunluq ciddi çəki itkisinə və ya qidalanma çatışmazlıqlarına səbəb ola bilər.
Simptomlar:
Bəzi qidalara qarşı həddindən artıq həssaslıq və ya nifrət.
Müxtəlif qidaları yeməkdən imtina etmək.
Çəki itkisi və ya qidalanma çatışmazlığı.
Uşaqlarda yemək pozğunluqlarının səbəbləri:
Yemək pozğunluqlarının dəqiq səbəbi tam aydın deyil, lakin bir çox faktor bu pozğunluqların yaranmasında rol oynayır. Aşağıdakı amillər yemək pozğunluqlarına səbəb ola bilər:
1. Genetik və bioloji faktorlar:
Yemək pozğunluğu olan uşaqların ailələrində də bu cür problemlərin mövcud olması genetik meyllilikdən xəbər verir.
Beyində qida qəbulunu və aclığı idarə edən kimyəvi maddələrin balansında problemlər yemək pozğunluqlarının yaranmasına səbəb ola bilər.
2. Psixoloji faktorlar:
Uşaqlarda aşağı özünəinam, mükəmməlliyyətçilik və ya bədən imici ilə bağlı narahatlıqlar yemək pozğunluqlarına səbəb ola bilər.
Depressiya, narahatlıq pozğunluğu və ya travmatik hadisələr də yemək pozğunluqlarına gətirib çıxara bilər.
3. Sosial və mədəni təsirlər:
Media və cəmiyyətdə gözəllik standartlarının uşaq üzərində təzyiq yaratması yemək pozğunluqlarına səbəb ola bilər. Xüsusilə qızlarda bədən forması və çəkisi ilə bağlı narahatlıqlar yemək davranışlarına təsir edə bilər.
4. Ailə dinamikası:
Ailədə qida ilə bağlı həddindən artıq ciddi qaydalar və ya narahatlıqlar, uşağın yemək ilə bağlı mənfi münasibətini gücləndirə bilər. Ailədə münaqişələr, stress və ya emosional dəstək çatışmazlığı da yemək pozğunluqlarının inkişafına səbəb ola bilər.
Uşaqlarda yemək pozğunluqlarının əlamətləri:
Yemək pozğunluqları olan uşaqlarda həm fiziki, həm də davranışsal əlamətlər müşahidə oluna bilər. Bu əlamətlər aşağıdakıları əhatə edə bilər:
Çəki itkisi və ya çəki artımı: Uşağın çəkisində əhəmiyyətli dəyişikliklər.
Qidalanma çatışmazlığı: Həddindən artıq az yemək yemək və ya müəyyən qida qruplarından imtina etmək.
Yeməklə bağlı narahatlıq: Uşaq yemək yeməkdən narahat olur, yeməkdən qaçır və ya yeməklərlə bağlı qəribə davranışlar göstərir.
Bədən imici ilə bağlı narahatlıqlar: Uşaq bədən çəkisi və forması ilə əlaqədar narahatlıq göstərir və özünü çox kilolu hiss edir.
Davranış və əhval dəyişikliyi: Yemək pozğunluğu olan uşaqlarda əhval dəyişikliyi, depressiya və ya narahatlıq əlamətləri görünə bilər.
Yeməkləri gizlətmək və ya atmaq: Uşaq yeməklərini gizlədə və ya yeməkləri gizlincə atmaq üçün müxtəlif yollar axtara bilər.
Yeməkdən sonra qusma və ya laksatiflərdən istifadə: Yemək pozğunluqları olan bəzi uşaqlar yemək yedikdən sonra qusmağa və ya bağırsaq hərəkətlərini sürətləndirmək üçün dərmanlardan istifadə etməyə çalışa bilər.
Uşaqlarda yemək pozğunluqlarının müalicəsi:
Yemək pozğunluqları ciddi bir psixi sağlamlıq problemi olduğu üçün erkən müdaxilə vacibdir. Müalicə tibb mütəxəssislərinin dəstəyi ilə həyata keçirilir və çoxsaylı üsulları əhatə edir:
1. Psixoterapiya:
Koqnitiv-davranış terapiyası (KDT) uşaqlarda yemək pozğunluqlarının müalicəsində ən effektiv üsullardan biridir. Bu terapiya uşaqlara yeməklə bağlı mənfi düşüncə və davranışları dəyişdirməyə kömək edir və bədən imicinə dair problemləri həll etməyə yönəldilir.
Ailə əsaslı terapiya (FBT) xüsusilə uşaqlarda yemək pozğunluqlarının müalicəsində vacibdir. Ailə uşağın sağalmasında və normal qidalanma davranışlarına qayıtmasında əsas rol oynayır.
2. Dərman müalicəsi:
Əgər uşaqda yemək pozğunluğu ilə yanaşı depressiya, narahatlıq və ya digər psixi sağlamlıq problemləri varsa, həkim antidepresantlar və ya digər dərmanlar təyin edə bilər.
3. Qidalanma məsləhətçiliyi:
Yemək pozğunluqları zamanı uşağın düzgün qidalanma planı hazırlamaq üçün diyetoloqlar və qidalanma mütəxəssisləri ilə işləməsi vacibdir. Bu, uşağın itirilmiş qidalanma balansını bərpa etməyə və sağlam qidalanma vərdişlərini öyrənməyə kömək edər.
4. Yaxşı dəstək sistemi:
Ailə və məktəbin uşağa göstərdiyi emosional dəstək müalicə prosesində vacibdir. Uşağın yemək pozğunluğunu idarə etməsi üçün sosial dəstək qrupları və ya psixoloji məsləhətçilərin dəstəyi faydalı ola bilər.
Nəticə:
Uşaqlarda yemək pozğunluqları, fiziki və psixoloji sağlamlığa ciddi təsir göstərə bilən bir problem olsa da, erkən diaqnoz və müalicə ilə idarə oluna bilər. Yemək pozğunluqları uşağın həyat keyfiyyətinə və inkişafına mənfi təsir göstərə bilər, buna görə də valideynlərin və tibb mütəxəssislərinin bu problemi erkən aşkar etməsi və uşağa dəstək olması vacibdir. Müalicə psixoterapiya, dərman müalicəsi və qidalanma məsləhətçiliyi ilə birlikdə həyata keçirilməlidir.
