DEHB-nin Səbəbləri
DEHB-nin dəqiq səbəbləri tam olaraq bilinmir, lakin bir çox faktorun bu vəziyyətin yaranmasına təsir etdiyi düşünülür:
Genetik Amillər: DEHB ailəvi bir xəstəlikdir və genetik meyllilik bu vəziyyətin yaranmasında mühüm rol oynayır. DEHB olan birinin yaxın qohumları da eyni pozuntuya sahib ola bilər.
Beyin Strukturu və Funksiyaları: DEHB olan insanlarda beyində müəyyən bölgələrin funksiyasında fərqliliklər ola bilər. Xüsusilə beynin frontal lobları, diqqət, planlama və impuls nəzarəti ilə əlaqəli olan bölgələrdə problemlər müşahidə olunur.
Ətraf Mühit Faktorları: Uşaq inkişafı zamanı ətraf mühitin təsirləri (hamiləlik dövründə ananın siqaret çəkməsi, alkoqol və narkotik maddələrdən istifadəsi, erkən doğuş və ya doğumda az çəkili olmaq) DEHB riskini artıran faktorlar arasındadır.
Pəhriz və Yaşam Tərzi: Bəzi araşdırmalara görə, bəzi pəhriz faktorları (məsələn, qida boyaları və konservantlar) DEHB simptomlarını pisləşdirə bilər. Lakin bu amillərin DEHB-yə səbəb olub-olmadığı tam olaraq təsdiqlənməyib.
DEHB-nin Əsas Növləri
DEHB üç fərqli tipdə müşahidə olunur. Hər bir növün fərqli simptomları vardır:
Diqqətsizlik Tipli DEHB:
Bu tip daha çox diqqət toplamaqda çətinlik çəkən və diqqətsizlik ilə xarakterizə olunan uşaqlarda müşahidə olunur. Bu uşaqlar asanlıqla diqqətlərini yayındırır və tapşırıqları yerinə yetirməkdə çətinlik çəkirlər.
Əsas simptomlar:
Tapşırıqları və detalları unutmaq.
Tapşırıqları yerinə yetirməkdə çətinlik çəkmək.
Diqqəti yayındıran hər şeyə tez reaksiya vermək.
Gündəlik işləri unutmaq (məsələn, ev tapşırıqlarını yerinə yetirməmək).
Hiperaktiv-İmpulsiv Tipli DEHB:
Hiperaktivlik və impulsiv davranışlar daha çox bu tipdə müşahidə olunur. Bu uşaqlar və ya böyüklər daim hərəkətdə olur, hər hansı bir işə diqqətlərini toplamaq çətindir və çox vaxt düşünmədən davranırlar.
Əsas simptomlar:
Yerində dayana bilməmək, daim hərəkətdə olmaq.
Lazımsız danışmaq və ya müdaxilə etmək.
Növbə gözləməkdə çətinlik çəkmək.
Gözləmədən hərəkət etmək və ya danışmaq.
Kombinə Edilmiş Tipli DEHB:
Bu tipdə həm diqqətsizlik, həm də hiperaktivlik-impulsivlik simptomları müşahidə olunur. Bu, DEHB-nin ən yaygın formasıdır.
DEHB-nin Simptomları
DEHB olan insanlar fərqli simptomlar göstərə bilərlər, lakin əsas simptomlar diqqət toplamaqda çətinlik, həddindən artıq hərəkətlilik və impulsiv davranışlardır. Bu simptomlar uşaqlarda və böyüklərdə fərqli şəkillərdə müşahidə oluna bilər.
Diqqətsizlik Simptomları:
Mütəmadi olaraq tapşırıqların və ya dərs vəzifələrinin tamamlanmasında çətinlik çəkmək.
Tapşırıqlarda detallara diqqət etməmək və ya tez-tez səhvlər etmək.
Diqqəti yayındıran hər hansı bir şeyə qarşı həssas olmaq.
Məlumatları yadda saxlamaq və ya təşkil etməkdə çətinlik çəkmək.
Gündəlik işləri yerinə yetirməkdə unutqanlıq (məsələn, kitab və ya tapşırıqları unutmaq).
Hiperaktivlik Simptomları:
Daim hərəkətdə olmaq və sakit otura bilməmək.
Həddindən artıq danışmaq və ya davamlı hərəkət etmək.
Oturmaq lazım olan vəziyyətlərdə ayağa qalxmaq və yerində durmamaq.
Sakit oynamaq və ya fəaliyyət göstərməkdə çətinlik çəkmək.
İmpulsivlik Simptomları:
Növbə gözləməkdə çətinlik çəkmək.
Sual tamamlanmadan cavab vermək və ya başqalarının sözünü kəsmək.
Düşünmədən hərəkət etmək və ya qərarlar qəbul etmək.
DEHB-nin Diaqnozu
DEHB-nin diaqnozu psixoloji və tibbi müayinələr əsasında qoyulur. Xəstənin simptomları, davranışları və gündəlik həyatına olan təsirləri qiymətləndirilir. Diaqnoz üçün aşağıdakı mərhələlər həyata keçirilə bilər:
Valideynlərdən və Müəllimlərdən Məlumat Toplanması: Uşağın davranışları və əlamətləri haqqında valideynlər və müəllimlərdən məlumat alınır. Çünki DEHB-nin əlamətləri evdə və məktəbdə fərqli şəkillərdə ortaya çıxa bilər.
Psixoloji Dəyərləndirmə: Psixoloji testlər və sorğular uşağın diqqət, hiperaktivlik və impulsiv davranışlarını qiymətləndirmək üçün istifadə edilə bilər.
Tibbi Müayinə: Bəzi hallarda, həkim DEHB-nin digər tibbi problemlərdən (məsələn, tiroid problemləri) fərqləndirilməsi üçün tibbi müayinə və ya qan testləri apara bilər.
DEHB-nin Müalicəsi
DEHB müalicəsində əsas məqsəd xəstənin həyat keyfiyyətini yaxşılaşdırmaq və simptomları idarə etməkdir. DEHB-nin tam müalicəsi olmasa da, simptomları azaltmaq və gündəlik həyatı asanlaşdırmaq mümkündür. Müalicə adətən çoxşaxəli olur və dərman müalicəsi, psixoterapiya və davranış terapiyasını əhatə edir.
1. Dərman Müalicəsi
Stimulyatorlar: DEHB müalicəsində ən çox istifadə edilən dərmanlar stimulyatorlardır (məsələn, metilfenidat, amfetamin). Bu dərmanlar beynin dopamin və norepinefrin səviyyələrini artıraraq diqqəti və impuls nəzarətini yaxşılaşdırır.
Stimulyator olmayan dərmanlar: Bəzi hallarda stimulyatorlar işə yaramadıqda və ya yan təsirlərə səbəb olduqda, stimulyator olmayan dərmanlar (məsələn, atomoksetin) istifadə edilə bilər.
2. Psixoterapiya və Davranış Terapiyası
Koqnitiv-Davranış Terapiyası (KDT): KDT, uşaqlara və böyüklərə mənfi düşüncə və davranışları dəyişdirməyə kömək edir. Bu terapiya vasitəsilə impulsiv davranışların və diqqətsizlik problemlərinin idarə edilməsi üçün strategiyalar öyrədilir.
Davranışçı Müalicə: Uşaqların gündəlik həyatında diqqət və hiperaktivlik problemlərini idarə etmək üçün davranış terapiyası istifadə edilir. Mükafatlandırma və pozitif gücləndirmə ilə uşaqların davranışları yaxşılaşdırılır.
3. Valideynlər Üçün Təlim
Valideynlərə, uşaqlarına necə dəstək olacaqlarını öyrədən xüsusi təlimlər verilir. Valideynlər mükafatlandırma və intizam strategiyaları haqqında məlumatlandırılır, bu da uşaqların davranışlarını idarə etməyə kömək edir.
4. Həyat Tərzi Dəyişiklikləri
Qidalanma və Pəhriz: Sağlam və balanslı qidalanma DEHB simptomlarını idarə etməyə kömək edə bilər. Bəzi hallarda qida boyaları və şəkər kimi maddələrin məhdudlaşdırılması simptomların yaxşılaşdırılmasına kömək edə bilər.
Fiziki Aktivlik: Mütəmadi fiziki fəaliyyət DEHB olan uşaqlara enerjilərini düzgün şəkildə istifadə etməyə və diqqətlərini yaxşılaşdırmağa kömək edə bilər.
Düzgün yuxu rejimi: Yuxusuzluq DEHB simptomlarını ağırlaşdıra bilər, buna görə də uşaqların kifayət qədər yuxu almasına diqqət etmək vacibdir.
DEHB-nin İdarə Edilməsi
DEHB xroniki bir vəziyyətdir və bəzən böyüklük yaşına qədər davam edə bilər. Ancaq erkən müdaxilə və düzgün müalicə ilə DEHB simptomları idarə edilə bilər və xəstələr uğurlu bir həyat sürə bilərlər. Aşağıdakı amillər DEHB-nin idarə edilməsində vacibdir:
Daimi Nəzarət: DEHB müalicəsi uzun müddət davamlı izləmə və dəstək tələb edir. Həkimlər və terapevtlər mütəmadi olaraq xəstəni izləməli və müalicə planını tənzimləməlidir.
Dəstək Qrupları: DEHB olan insanlar və ailələri üçün dəstək qrupları çox faydalı ola bilər. Təcrübə paylaşımı və emosional dəstək ilə problemlərlə başa çıxmaq daha asan ola bilər.
Tədris və Akademik Dəstək: Məktəblərdə DEHB olan uşaqlar üçün xüsusi təhsil proqramları və fərdi tədris planları hazırlanaraq onların akademik uğur əldə etməsinə kömək edilə bilər.
Nəticə
Diqqət çatışmazlığı hiperaktivlik pozuqluğu (DEHB), diqqət toplamaq, impuls nəzarəti və hərəkətliliyi idarə etməkdə çətinliklərlə xarakterizə olunan bir nevroloji-psixoloji vəziyyətdir. Erkən diaqnoz və düzgün müalicə ilə DEHB simptomları idarə edilə bilər və xəstələr gündəlik həyatlarında uğurlu ola bilərlər. Müalicə dərman, davranış terapiyası və valideyn dəstəyi ilə kombinə edilərək xəstənin həyat keyfiyyətini yaxşılaşdırmağa yönəldilir.
