Hiperhidroz Əlamətləri, səbəbləri və müalicə üsulları

Həddindən artıq tərləmə, yəni hiperhidroz, tibbi bir vəziyyət olub, insanların gündəlik həyat keyfiyyətinə ciddi təsir göstərir. Tərləmə orqanizmin temperaturunu tənzimləyən təbii bir funksiyadır, lakin hiperhidroz zamanı tərləmə bədənin ehtiyacından qat-qat artıq olur. Bu vəziyyət, fiziki narahatlıqdan əlavə, psixoloji və sosial problemlərə də yol aça bilər. Məsələn, araşdırmalar göstərir ki, hiperhidrozdan əziyyət çəkən fərdlərin sosial təcrid yaşama ehtimalı daha yüksəkdir.

Əksər hallarda hiperhidrozun səbəbi aydın olmur və bu vəziyyətə "birincil hiperhidroz" deyilir. Lakin bəzən digər tibbi şərtlər və ya dərmanların yan təsiri olaraq da ortaya çıxa bilər ki, bu da "ikincil hiperhidroz" adlanır. Xüsusilə əllərdə, ayaqlarda, qoltuqaltılarda və üzdə müşahidə olunan həddindən artıq tərləmə, geyimin islanmasına, dəridə qıcıqlanmalara və xoşagəlməz qoxulara səbəb ola bilər. Bu isə fərdlərin özgüvənlərini azaldaraq, professional və şəxsi münasibətlərində çətinliklər yaratdığı müşahidə edilmişdir.

Hiperhidroz Özü Nədir və Hansı Əlamətlərlə Ortaya Çıxır?

Hiperhidroz nədir sualının cavabı tibbi elmdə dəqiq şəkildə müəyyənləşdirilmişdir. Bu vəziyyət bədənin termoregulasiya mexanizminin pozulması nəticəsində orqanizmin ehtiyacından çox tər ifrazı etməsidir. Hiperhidroz həddindən artıq tərləmə xəstəliyi olaraq da tanınır və dünya əhalisinin təxminən %2-3-ünü təsir edir. Dermatoloji praktikapraktikmızda bu patologiya ilə qarşılaşma tezliyi xeyli yüksəkdir.

Hiperhidroz əlamətləri xəstəliyin növündən asılı olaraq müxtəlif formada özünü göstərir. Birincili hiperhidroz adətən həyatın erkən dövrlərində başlayır və müəyyən bədən nahiyələrinə məhdudlaşır. İkincili forması isə digər xəstəliklərin fonunda yaranır və daha geniş sahələri əhatə edə bilər.

Xəstəliyin əsas kliniki göstəriciləri aşağıdakı əlamətlərlə səciyyələnir:

• Ovuc və ayaq altlarında gündəlik fəaliyyətə mane olan həddindən artıq tər ifrazı

• Ərköyündə paltar isladacaq dərəcədə intensiv tərləmə

• Üz nahiyəsində xüsusilə emosional stres zamanı artmış sekresiya

• Gecə saatlarında orta temperaturda belə davam edən tərləmə prosesi

Kliniki təcrübədə müşahidə etdiyimiz hallarda xəstələrin gündəlik həyatı ciddi şəkildə məhdudlaşır. Sosial fobiya və özünəinam problemləri Hiperhidroz (Həddindən artıq tərləmə) diaqnozu qoyulmuş xəstələrdə ən çox rast gəlinən psixoloji əlavə simptomlar arasındadır.

Objektiv diaqnostik əlamətlər içərisində ən əhəmiyyətlisi gravimetrik test nəticələridir. Bu test zamanı beş dəqiqə ərzində 100 mq-dan çox tər ifrazının qeydə alınması hiperhidroz diaqnozunu təsdiqləyir. Minor testi də diaqnostik prosesdə mühüm rol oynayır və tərləmə sahələrinin dəqiq müəyyənləşdirilməsinə imkan verir.

Müxtəlif yaş qruplarında əlamətlərin özünü göstərmə xüsusiyyətləri fərqlidir:

1. Uşaqlıq dövründə əsasən ovuc və ayaqda lokallaşmış tərləmə

2. Yeniyetməlik dövrində ərköyün nahiyəsinə yayılması

3. Yetkinlik dövrində ümumiləşmiş formanın yaranma ehtimalı

Dermatoloji müayinələrdə aşırı tərləmə xəstəliyi olan xəstələrdə dəri səthində maserasiya əlamətləri müşahidə olunur. Bu vəziyyət dəridə ağ rəngə çalan, yumşaq toxuma dəyişikliklərinin yaranması ilə səciyyələnir. Bakterial və göbələk infeksiyaları riski bu xəstələrdə əhəmiyyətli dərəcədə artır.

Laborator müayinələrdə elektrolit balansında dəyişikliklər qeydə alına bilər. Uzunmüddətli intensiv tər itkisi orqanizmdə natrium və xlor ionlarının konsentrasiyasında azalma yaradır. Bu biokimyəvi dəyişikliklər xəstəliyin şiddətini qiymətləndirmək üçün əlavə göstərici rolunu oynayır.

Psixosomatik aspektlər xəstəliyin gedişində mühüm yer tutur. Stress və emosional gərginlik anlarında tər ifrazının 3-4 dəfə artması tipik kliniki mənzərədir. Bu vəziyyət xəstələrdə sosial izolasiya meyllərinin güclənməsinə səbəb olur və həyat keyfiyyətini əhəmiyyətli dərəcədə aşağı salır.

Həddindən Artıq Tərləmə Niyə Baş Verir və Hansı Mexanizmlə İşləyir?

Tərləmə vəziləri insan dərisində 2-5 milyon arasında yerləşən mürəkkəb anatomik strukturlardır. Bu vəzilər əsasən ekrin və apokrin olmaqla iki əsas tipə ayrılır. Ekrin vəzilər bütün bədən səthində tapılır və termoregulasiya prosesində əsas rol oynayır. Apokrin vəzilər isə əsasən qoltuq, qasıq və süd vəzilərinin ətrafında yerləşir. Sinir sistemi tərləmə prosesinin idarə edilməsində mühüm funksiya yerinə yetirir. Simpatik sinir sistemi vasitəsilə beyin hipotalamusu tərləmə mərkəzindən siqnallar vəzilərə çatır və asetilxolin neyrotransmitteri həddindən artıq tərləmə səbəbləri yaradır.

Deneyimlərimiz göstərir ki, tərləmə mexanizmi mürəkkəb biokimyəvi proseslər nəticəsində baş verir. Dəri xəstəlikləri tərləmə artımına səbəb olan əsas faktorlardan biri hesab edilir. Əcaib ekzema, psoriaz və digər iltihabi dəri vəziyyətləri tərləmə vəzilərinin funksiyasını dəyişir. Hipertireoz tərləmə artımının ən yaygın endokrin səbəbidir və tiroid hormonlarının həddindən artıq istehsalı nəticəsində yaranır.

Çox tərləmə nəyə işarədir sualına cavab verərkən müxtəlif patoloji səbəbləri nəzərdən keçirmək lazımdır:

• Endokrin sistem pozğunluqları (diabetes, hipertireoz, menopauza)

• Sinir sistemi xəstəlikləri (Parkinson, spinal kord zədələnməsi)

• İnfeksiya xəstəlikləri (tüberküloz, malaria, HIV)

• Onkoloji xəstəliklər (limfoma, leykemiya)

• Dərman preparatlarının yan təsirləri (antidepresantlar, analjeziklər)

• Psixoloji streş və emosional gərginlik

Baş tərləməsinin səbəbləri arasında kranio-fasiyal hiperhidroz xüsusi yer tutur. Bu vəziyyət əsasən simpatik sinir sisteminin hiperreaktivliyi nəticəsində yaranır. Yüz bölgəsində yerləşən tərləmə vəziləri temperatur dəyişikliyinə, emosional stresə və fiziki aktivliyə həssaslıq göstərir.

Praktikaçılar müşahidə edir ki, sinir sistemi tərləmə idarəçiliyində həlledici rol oynayır. Mərkəzi sinir sistemi pozğunluqları, xüsusən hipotalamus bölgəsindəki dəyişikliklər termoregulasiya mexanizmini pozur. Periferik neyropatiya hallarında isə tərləmə modeli qeyri-bərabər şəkildə dəyişir.

Çox tərləmənin səbəbləri arasında genetik predispozisiya %65-70 hallarda müəyyən edilir. Ailə tarixində hiperhidroz olan şəxslərdə bu vəziyyətin inkişaf etmə ehtimalı əhəmiyyətli dərəcədə artır. Yaş faktoru da əhəmiyyətlidir - adətən pubertant dövrdə başlayır və 25-30 yaş arası pik həddə çatır.

Hormonların tərləmə prosesindəki rolu çox böyükdür. Östrogen və progesteron kimi cinsiyyət hormonları, kortizol və adrenalin kimi stress hormonları tərləmə vəzilərinin aktivliyini birbaşa təsir edir. Insulin rezistansı və metabolik sindrom olan xəstələrdə də həddindən artıq tərləmə müşahidə olunur.

Çevrə faktorları da tərlə prosesini güclü şəkildə təsir edir. %80-90 rütubətli mühitdə, yüksək temperaturda və havasız məkanlarda normal tərləmə mexanizmi daha intensiv işləyir. Sintetic geyim materialları, kəskin ədviyyəli yeməklər və kafein qəbulu da tərləmə artımına səbəb olur.

Hiperhidroz Müalicəsində Mövcud Həll Yolları

Müasir tibb elmi həddindən artıq tərləmə probleminin həllinə yönəlik çox sayda effektiv müalicə üsulu təklif edir. Bu metodlar arasında həm müvəqqəti həllər, həm də uzunmüddətli nəticələr verən müalicə yolları mövcuddur.

Botoks Tətbiqi İlə Hiperhidroz Müalicəsi

Botulinum toksin A tətbiqi həddindən artıq tərləmə müalicəsində ən effektiv metodlardan biri sayılır. Tərləmə botoks proseduru tər vəzilərini innervasiya edən sinir impulslarını blokada edərək tər ifrazını əhəmiyyətli dərəcədə azaldır. 4-6 aylıq müddətdə prosedur effektini qoruyur və heç bir ciddi yan təsiri müşahidə olunmur.

Klinik təcrübələrimiz göstərir ki, bu metodun müsbət tərəfləri aşağıdakılardır:

• Prosedurun 15-20 dəqiqə ərzində tamamlanması

• Nəticənin tətbiqdən 2-5 gün sonra görünməsi

• Qoltukaltı nahiyədə %85-90 effektlik nəticənin əldə olunması

• Ümumi həyat keyfiyyətində nəzərəçarpan yaxşılaşma

• İş və sosial fəaliyyətlərə maneə törətməməsi

• Təkrar tətbiq imkanının mövcud olması

Prosedur zamanı xüsusi iynələrlə dərinə 1-2 mm məsafədə botoks preparatı verilir. Әksər xəstələrdə hiperhidroz müalicəsi nəticəsində həyat komfortu əhəmiyyətli dərəcədə yüksəlir.

Digər Müasir Müalicə Üsulları

Botoks metodundan başqa hiperhidroz müalicəsində bir sıra əlavə üsullar da tətbiq edilir. Әn çox rast gəlinən alternativ metodlar arasında iontoforez terapiyası, ETS cərrahiyyəsi və müxtəlif farmakoloji preparatlar yer alır. Bu yanaşmaların hər birinin özünəməxsus əlverişlilikləri və tətbiq sahələri mövcuddur.

Müalicə Üsulu	Effekt Müddəti	Tətbiq Sahəsi
İontoforez	2-4 həftə	Əl-ayaq hiperhidrozu
ETS əməliyyatı	Daimi	Ümumi hiperhidroz
Antiperspirant	12-24 saat	Yüngül formalar

İontoforez metodunun üstünlükləri bunlardır:

• Əllərin və ayaqların müalicəsində yüksək effektlilik

• Ev şəraitində tətbiq imkanı

• 3-4 həftəlik kurs müalicəsinin kifayət etməsi

• Dəriyə zərər vermədən təsir göstərməsi

Farmakoloji müalicə üsullarının təsir mexanizmi fərqlidir:

• Anticholinergik preparatların sistemli təsiri

• Aktiv maddələrin tər vəzi fəaliyyətini blokada etməsi

• 4-8 həftəlik müalicə kurslarının tətbiqi

• Dozajın fərdi olaraq tənzimlənməsi

Endoskopik simpatektomiya əməliyyatı radikal həll yolu kimi şiddətli hallarda tövsiyə olunur. Bu cərrahi müdaxilə %95 effektlilik göstərir və daimi nəticə verir.

Həkim-dermatoloqların təcrübəsi sübut edir ki, düzgün seçilmiş hiperhidroz müalicəsi strategiyası xəstələrin həyat keyfiyyətini kökündən dəyişdirir. Hər bir metodun öz tətbiq sahəsi və effektlilik dərəcəsi var, bu da fərdi yanaşma prinsipinin vacibliuini göstərir.