Travma cərrahiyyəsi, qəfil yaranan xəsarətlərin müalicəsində kritik bir sahədir. Bu ixtisas, geniş spektrli yaralanmaların, məsələn, avtomobil qəzaları, düşmələr və ya zorakılıq nəticəsində yaranan zədələnmələrin idarə edilməsini əhatə edir. Cərrahlar, həyatı təhdid edən qanaxmaları dayandırmaq və orqan funksiyalarını bərpa etmək üçün təcili müdaxilələr edirlər. Bu sahədəki irəliləyişlər, son onilliklərdə ölüm nisbətlərinin əhəmiyyətli dərəcədə azalmasına səbəb olmuşdur. Məsələn, ABŞ-da travma mərkəzlərinin yayılması ilə ağır travma xəstələrinin sağ qalma şansı 25%-dən çox artmışdır. Travma cərrahiyyəsində müvəffəqiyyət, vaxtında və dəqiq diaqnoz, eləcə də ixtisaslaşmış cərrahi texnikaların tətbiqindən asılıdır. Bu, yalnız cərrahi bilikləri deyil, həm də sürətli qərar qəbul etmə bacarığını tələb edir.

Travma Cərrahiyyəsi nədir və hansı hallarda tətbiq olunur?

Travma cərrahiyyəsi, ani və ciddi yaralanmalar nəticəsində həyati təhlükə yaradan vəziyyətlərdə həyat qurtaran müdaxilələr həyata keçirən tibb sahəsidir. Bu sahə, multidissiplinar yanaşma tələb edən mürəkkəb prosedurları əhatə edir.

Travma cərrahiyyəsi aşağıdakı hallarda tətbiq edilir:

Açıq və qapalı karın yaralanmaları zamanı orqan zədələnmələrinin təcili təmiri
Döş qəfəsi travmalarında ağciyər, ürək və böyük damarların cərrahiyyə müdaxiləsi
Geniş yanıq sahələrinin debridman və rekonstruksiya əməliyyatları
Çoxsaylı sınıqlar və ortopedik travmaların kompleks müalicəsi
Kəllə-beyin travmalarında neyrocərrahiyyə yardımı
Spinal zədələnmələrin stabilizasiyası və dekompressiyası

Politravma hallarında cərrahlar həyati funksiyaları bərpa etmək üçün sürətli qərar qəbuletmə qabiliyyəti nümayiş etdirir. Məsələn, hemodinamik qeyri-sabitlik zamanı damage control surgery prinsipi tətbiq edilir.

Travma xəstələrinin müalicəsində multidissiplinar komanda iştirak edir. Anestezioloq, reanimatoöoqu, radioloji müayinə mütəxəssisləri və laboratoriya personalı birlikdə əməl edir. Golden hour konsepsiyasına əsasən, ilk saatda edilən müdaxilələr xəstənin həyat şansını əhəmiyyətli dərəcədə artırır.

Müasir travma mərkəzlərində protokollaşdırılmış yanaşma istifadə edilir. ATLS (Advanced Trauma Life Support) standartlarına uyğun müayinə və müalicə alqoritmi tətbiq edilir. Bu sistemli yanaşma mortalite göstəricilərinin azalmasına töhfə verir.

Təcili travma müdaxilələrində istifadə olunan müasir üsullar

Hibrid əməliyyat otaqları travma xəstələrində həyat qurtaran müdaxilələr üçün əsas infrastrukturdur. Bu otaqlar angiografiya və açıq cərrahi prosedurları eyni anda həyata keçirmə imkanı yaradır.
REBOA (Resuscitative Endovascular Balloon Occlusion of Aorta) texnikası kəskin qanaxmalarda aorta balonla bağlanmasını təmin edir. Bu üsul ənənəvi aorta cross-clamp metoduna alternativ olaraq 15 dəqiqə ərzində tətbiq olunur.
Damage Control Surgery strategiyası üç mərhələdən ibarətdir: ilkin müdaxilə, reanimasiya və qəti rekonstruksiya. Mərhələli yanaşma 90%-dək sağ qalma nisbətinə nail olmağa imkan verir.

Müasir hemostaz üsullarından traneksamik turşu istifadəsi ilk 3 saat ərzində ölüm riskini 32% azaldır. Masiv transfuziya protokolları 1:1:1 nisbətində eritrosit, plazma və trombosit verilməsini nəzərdə tutur.

TEG (Thromboelastography) və ROTEM cihazları koaqulopatiyaların real vaxt rejimdə qiymətləndirilməsini həyata keçirir. Bu texnologiyalar qan komponentlərinin seçici istifadəsini təmin edir.
Point-of-care ultrasound (POCUS) əməliyyat masa başında diaqnostik dəqiqliyi artırır. FAST protokolu 2-3 dəqiqə ərzində internal qanaxmaları müəyyən etmə qabiliyyətinə malikdir.

Endovaskulyar müdaxilələr travma cərrahiyyəsində paradigma dəyişikliyi yaradıb. Stent-qraft sistemləri aorta zədələnmələrində ənənəvi torako-laparotomiyaya alternativ təşkil edir. Minimal invaziv yanaşım 40%-ə qədər əməliyyat vaxtını qısaldır və reanimasiya müddətini azaldır.

Robotik cərrahi sistemlər travma xəstələrində dəqiq disseksiya və anastomoz imkanları yaradır. Laparoskopik üsullar stabil hemodinamikası olan xəstələrdə diaqnostik laparotomiyanı əvəz edir.

Travma cərrahları nə kimi təhsil və təcrübəyə malik olmalıdır?

Tibb fakültəsi təhsili: Travma cərrahı olmaq üçün ilk mərhələ altı illik tibb təhsilidir. Bu dövrdə anatomiya, fiziologiya, patologiya və cərrahi əsaslar öyrənilir.
İnternatura proqramı: Tibb fakültəsini bitirdikdən sonra bir illik internatura proqramını tamamlamaq vacibdir. Bu mərhələdə praktik təcrübə əldə edilir və müxtəlif tibbi sahələr öyrənilir.
Rezidentura təhsili: Ümumi cərrahiyyə sahəsində dörd illik rezidentura proqramını başa vurmaq lazımdır. Bu dövrdə cərrahi texnikalar, xəstə qulluğu və təcili müdaxilə üsulları mənimsənilir.
İxtisaslaşma təlimi: Rezidenturadan sonra travma cərrahiyyəsi sahəsində əlavə iki illik fellowship proqramı keçmək məsləhətdir. Bu mərhələ mürəkkəb travma halları ilə işləmək bacarığını artırır.
Sertifikat alınması: Peşəkar fəaliyyət üçün travma cərrahiyyəsi sahəsində ixtisas sertifikatı əldə etmək tələb olunur. Sertifikatlaşdırma imtahanları həm nəzəri, həm də praktik bilikləri yoxlayır.
Davamlı təhsil: Müasir tibb sahəsindəki yenilikləri izləmək üçün mütəmadi olaraq elm konfranslarında iştirak etmək və peşəkar inkişaf kursları keçmək zəruridir.
Praktik təcrübə: Təcili yardım şöbələrində və travma mərkəzlərində minimum 500 saat praktik fəaliyyət göstərmək peşəkar bacarıqların formalaşması üçün vacib şərtdir.

Azərbaycanda travma cərrahiyyəsi xidmətləri və klinikalar

Ölkəmizdə travma cərrahiyyəsi sahəsində fəaliyyət göstərən tibb müəssisələri müasir avadanlıqlar və yüksək ixtisaslı kadrlarla xidmət göstərir. Aşağıdakı cədvəl aparıcı klinikalar və onların texniki imkanları haqqında ətraflı məlumat təqdim edir.

Tibb Müəssisəsi	Şəhər	İnfrastruktur İmkanları	Əsas Xidmətlər
Mərkəzi Klinik Xəstəxana	Bakı	24/7 təcili yardım, MRT, KT	Ortopedik əməliyyatlar, neyrocərrahiyyə
Respublika Klinik Xəstəxanası	Bakı	Hibrid əməliyyat otağı, angiografiya	Damar cərrahiyyəsi, kompleks travmalar
1 nömrəli Şəhər Klinik Xəstəxanası	Bakı	Müasir reanimasiya, mikroskopik cərrahiyyə	Onurğa travmaları, pelvik zədələr
Gəncə Şəhər Mərkəzi Xəstəxanası	Gəncə	Rəqəmsal rentgen, laparoskopiya	Qarın boşluğu travmaları, kəllə-beyin
Sumqayıt Şəhər Xəstəxanası	Sumqayıt	C-qol rentgen, artoskopiya	Əzələ-skelet sistemi, oynaq əməliyyatları

Bakı şəhərindəki ixtisaslaşmış mərkəzlər travma cərrahiyyəsində ən yüksək standartları təmin edir. Bu müəssisələr multidissiplinar yanaşma prinsipinə əsasən fəaliyyət göstərir.

Regional xəstəxanalar da əhəmiyyətli rol oynayır və yerli əhaliyə keyfiyyətli xidmət təqdim edir. Gəncə və Sumqayıt şəhərlərindəki klinikalar xüsusilə sənaye travmaları sahəsində zəngin təcrübəyə malikdir.

Ölkəmizdəki travma mərkəzləri avropa standartlarına uyğun protokollar tətbiq edir və davamlı kadr hazırlığı prosesi həyata keçirir. Bu mərkəzlərdə illik min nəfərdən çox xəstə müalicə olunur.

Travma əməliyyatlarından sonra reabilitasiya prosesi necə aparılır?

Erkən mobilizasiya protokolu əməliyyatdan sonrakı 24-48 saat ərzində başlayır və qan dövranını artırır
Fizioterapiya seansları hərəkət amplitudasını qorumaq üçün passiv və aktiv hərəkətləri əhatə edir
Ağrı idarəsi multimodal analgetik yanaşma ilə həyata keçirilir və reabilitasiya prosesini sürətləndirir
Tənəffüs məşqleri ağciyər funksiyasını qoruyur və pnevmoniyanın qarşısını alır
Yara baxımı antiseptik həllər və müntəzəm sarğı dəyişdirilməsi ilə infeksiya riskini azaldır

Çoxsahəli komanda yanaşması reabilitasiyanın uğuruna əhəmiyyətli təsir göstərir. Fizioterapevtlər, peşə terapevtləri və tibb bacıları birlikdə fərdiləşdirilmiş müalicə planı hazırlayır. Əməliyyat sahəsinin xüsusiyyəti reabilitasiya protokolunu müəyyən edir.

Ortopedik travmalarda proqressiv yük artımı və hərəkət genişliyinin bərpası prioritetdir
Qarın boşluğu əməliyyatlarında erkən qida qəbulu və bağırsaq funksiyasının aktivləşdirilməsi vacibdir
Sinir sistemi zədələnmələrində neyrorehablitasiya metodları tətbiq edilir
Damar əməliyyatlarından sonra qan dövranını yaxşılaşdıran xüsusi məşqlər aparılır

Psixoloji dəstək reabilitasiya prosesinin ayrılmaz hissəsidir və xəstənin əməkdaşlığını artırır. Uzunmüddətli nəticələr düzgün aparılan reabilitasiya proqramı ilə əhəmiyyətli dərəcədə yaxşılaşır. İzdiqam müayinələri funksiyanın tam bərpası və fəsadların vaxtında aşkarlanması üçün kritik əhəmiyyət daşıyır.