Təkrarlanan davranışların növləri
1. Obsessiv-kompulsiv davranışlar (OKB): Obsessiv-kompulsiv pozğunluq (OKB) şəraitində təkrarlanan davranışlar xüsusilə yaygındır. Bu davranışlar, adətən, şəxsin ətrafında nəzarəti bərpa etmə cəhdləri və ya narahatlıqları azaltmaq məqsədi ilə ortaya çıxır. Məsələn, OKB olan şəxslər təkrarlayan şəkildə əllərini yumaq, eyni şeyi yenidən yoxlamaq, rəqəmləri saymaq və ya müəyyən bir qaydada əşyaları düzmək kimi hərəkətlər edirlər. Bu davranışlar bəzən şəxs üçün narahatlıq yaradır və onların normal gündəlik fəaliyyətlərinə mane ola bilər.
2. Tiki pozğunluqları və Tourette sindromu: Tiki pozğunluqlar və Tourette sindromu kimi nevroloji xəstəliklər təkrarlanan, qeyri-iradi hərəkətlərlə xarakterizə olunur. Tiki adlanan bu hərəkətlər müxtəlif formalarda ola bilər, məsələn, göz qırpmaq, üz əzələlərini sıxmaq, boğaz təmizləmək və ya qışqırmaq kimi. Tourette sindromu isə bu tiki hərəkətlərinə bəzən vokal (səsli) ifadələr də əlavə olunur.
3. Stereotipik hərəkətlər: Stereotipik hərəkətlər, bir şəxsin daim eyni hərəkəti təkrarladığı zaman yaranır. Bu, əl çırpmaq, əlləri silkələmək, bədənin müəyyən hissələrini döymək və ya özünü yelləmək kimi davranışları əhatə edə bilər. Bu növ təkrarlanan davranışlar bəzən autizm spektri pozğunluqları (ASP) və ya inkişafla bağlı digər nevroloji vəziyyətlərdə müşahidə olunur. Stereotipik hərəkətlər, şəxsin ətrafında baş verən dəyişikliklərə cavab olaraq yaranan özünütənzimləmə cəhdləri kimi başa düşülə bilər.
4. Trikotillomaniya və digər kompulsiv davranışlar: Trikotillomaniya — bir şəxsin təkrarlayan şəkildə öz saçını dartaraq çıxarması ilə xarakterizə olunan kompulsiv bir davranışdır. Bu davranış ciddi saç tökülməsinə səbəb ola bilər və çox vaxt stress və ya narahatlıq zamanı baş verir. Oxşar kompulsiv davranışlar arasında dərini qaşımaq (dermotillomaniya) və dırnaq yemək (onikofagiya) kimi vərdişlər də yer alır.
5. Yemək pozğunluqları: Bəzi yemək pozğunluqları da təkrarlanan davranışlara daxil edilə bilər. Məsələn, binge-eating disorder (yemək basqınlığı pozğunluğu) olan insanlar müntəzəm olaraq böyük miqdarda yemək yeyə və ya bulimiya olanlar eyni şəkildə təkrar-təkrar yeməkdən sonra özlərini qusmağa məcbur edə bilərlər. Bu davranışlar emosional rahatlama və ya stressin idarə olunması üçün istifadə edilir, lakin uzun müddətli nəticələr fiziki və psixoloji cəhətdən zərərli ola bilər.
6. Şəxsiyyət pozğunluqları: Bəzi şəxsiyyət pozğunluqları təkrarlanan davranış nümunələri ilə xarakterizə olunur. Məsələn, borderline şəxsiyyət pozğunluğu olan insanlar tez-tez impulsiv davranışlar təkrarlayır və ya qeyri-sabit münasibətlər yaşaya bilərlər. Bu təkrarlanan nümunələr, onların hiss və düşüncələrindəki dəyişikliklərə cavab olaraq yaranır.
Təkrarlanan davranışların psixoloji səbəbləri
Təkrarlanan davranışlar çox vaxt fərdin müəyyən bir psixoloji vəziyyətinə cavab olaraq yaranır. Bu vəziyyətlərə aşağıdakılar daxildir:
Anksiyete və stress: Təkrarlanan davranışlar, şəxsin narahatlıq və ya stress hisslərini azaltmaq üçün istifadə etdiyi bir mexanizm ola bilər. Bu davranışlar "rahatlama" və ya "təhlükəsizlik" hissi təmin edə bilər, məsələn, təkrarlanan yoxlama hərəkətləri (OKB-də olduğu kimi).
Travma və emosional zədələr: Travmatik hadisələr təkrarlanan davranışların inkişafına səbəb ola bilər. Məsələn, keçmişdə yaşanan travmaların nəticəsi olaraq bəzi insanlar müəyyən davranışları təkrarlaya bilərlər ki, bu da onlara emosional müdafiə mexanizmi kimi xidmət edir.
Mükafatlandırma və öyrənmə: Təkrarlanan davranışlar bəzən şərtləndirilmiş vərdişlər ola bilər. Əgər bir davranış nəticəsində şəxs müsbət nəticələr əldə edirsə (məsələn, stressin azalması), həmin davranışı təkrar etmək ehtimalı artır. Bu, zamanla şüursuz və avtomatik vərdişə çevrilə bilər.
Təkrarlanan davranışların müalicəsi
Təkrarlanan davranışların müalicəsi, onların arxasında duran səbəblərə və davranışın təbiətinə bağlıdır. Müalicə aşağıdakı metodları əhatə edə bilər:
1. Koqnitiv-davranış terapiyası (KDT): KDT, xüsusilə obsessiv-kompulsiv pozğunluq kimi hallarda təsirli bir müalicə metodudur. Bu terapiya şəxsə davranışlarının arxasında duran düşüncə nümunələrini dəyişdirməyə və daha adaptiv yanaşmalar inkişaf etdirməyə kömək edir. Terapevt, şəxsi təkrarlanan davranışları azaltmaq və narahatlıq ilə daha sağlam yollarla başa çıxmaq üçün strategiyalar öyrədir.
2. Dərman müalicəsi: Bəzi hallarda dərmanlar təkrarlanan davranışları idarə etmək üçün istifadə olunur. Məsələn, OKB və ya Tourette sindromu kimi pozğunluqların müalicəsində antidepresanlar və ya nevroleptiklər təyin edilə bilər. Bu dərmanlar narahatlığı və ya tiki hərəkətlərini azaltmağa kömək edə bilər.
3. Davranışın dəyişdirilməsi proqramları: Autizm spektri pozğunluğu və ya tiki pozğunluqları olan uşaqlar və böyüklər üçün xüsusi davranış terapiyası proqramları təkrarlanan davranışları idarə etmək üçün istifadə edilə bilər. Bu proqramlar şəxsin davranışlarını dəyişdirmək və sosial bacarıqları artırmaq məqsədi ilə işlənib hazırlanır.
4. Alternativ texnikalar: Bəzi şəxslər üçün təkrarlanan davranışlarla mübarizə aparmaq üçün meditasiya, yoga, sənət terapiyası və rahatlama texnikaları kimi alternativ üsullar da faydalı ola bilər. Bu texnikalar şəxsin öz bədənini və emosiyalarını daha yaxşı anlamağa və idarə etməyə kömək edə bilər.
Təkrarlanan davranışlarla başa çıxmaq
Təkrarlanan davranışlar ilə başa çıxmaq çətin ola bilər, lakin aşağıdakı addımlar bu prosesdə köməkçi ola bilər:
Məqsədli müşahidə: Şəxsin öz təkrarlanan davranışlarını müşahidə etməsi və onlara nə vaxt və hansı şəraitdə baş verdiyini müəyyən etməsi faydalı ola bilər. Bu, davranışların arxasındakı təhrikedici faktorları anlamağa kömək edə bilər.
Əvəzedici fəaliyyətlər: Təkrarlanan davranışlar ilə başa çıxmaq üçün onları əvəz edəcək daha sağlam və faydalı fəaliyyətlər tapmaq kömək edə bilər. Məsələn, stress zamanı təkrarlanan bir hərəkət etmək əvəzinə nəfəs alma texnikalarına müraciət etmək rahatlama hissini təmin edə bilər.
Sosial dəstək: Təkrarlanan davranışlarla mübarizə aparmaq üçün sosial dəstək çox vacibdir. Yaxın dostlar, ailə üzvləri və ya dəstək qrupları şəxsin özünü daha yaxşı hiss etməsinə və davranışları ilə bağlı hədəflərə çatmasına kömək edə bilər.
Təkrarlanan davranışlar bir çox fərqli formada meydana çıxır və şəxsin həyat keyfiyyətinə ciddi təsir göstərə bilər. Ancaq düzgün müalicə və dəstək ilə bu davranışlar idarə oluna bilər.
