Aorta anevrizması: növləri, səbəbləri və diaqnostikası

Aorta, insan bədəninin ən böyük arteriyasıdır və ürəkdən çıxaraq qanı bütün orqanlara paylayır. Bu həyati damar, təzyiq altında daim işləyir və zamanla divarlarında zəifləmələr yarana bilər. Aorta anevrizması, bu zəifləmiş sahələrdə damarın balonlaşması ilə xarakterizə olunan ciddi bir sağlamlıq problemidir. Statistikaya görə, 65 yaşdan yuxarı kişilər arasında rast gəlmə tezliyi daha yüksəkdir. Məsələn, ABŞ-da hər il təxminən 15.000 ölüm halı aorta anevrizması ilə əlaqələndirilir. Bu patoloji proses, damarın divarlarında yaranan struktur dəyişikliklərin nəticəsidir. Anevrizmaların inkişafı bir sıra faktorlarla bağlıdır. Həyat keyfiyyətini ciddi şəkildə təsir edən bu vəziyyət, vaxtında diaqnoz və müalicə tələb edir. Anevrizma müalicə edilmədikdə yırtıla bilər. Bu isə təcili tibbi müdaxilə tələb edən ölümcül bir fəsad olaraq qarşımıza çıxır.

Aorta Anevrizmasının Əsas Növləri və Formaları

Aorta anevrizması anatomik yerləşmə və morfoloji xüsusiyyətlərinə görə müxtəlif növlərə bölünür. Kardiotorasik cərrahiyyə təcrübəsində hər bir növün spesifik cərrahi yanaşma tələb etdiyi müşahidə edilir. Torakal aorta anevrizması ən kompleks formalar arasında qəbul edilir və əsasən döş boşluğu daxilində yerləşən aorta seqmentlərində inkişaf edir.

Asendan aorta anevrizması aorta kökündən başlayaraq aorta qövsünün başlanğıcına qədər olan bölgəni əhatə edir. Bu növ anevrizmanın xarakterik xüsusiyyətləri aşağıdakı kimi müəyyən edilir:

• Aorta kökündən braşiosefalik magistral başlanğıcına qədər olan seqmentdə lokalizasiya

• Bikuspid aorta qapağı olan xəstələrdə yüksək insident göstəricisi

• Marfan sindromu və digər birləşdirici toxuma xəstəliklərində predominant tutulum

• Aorta qapağı çatışmazlığı və stenozunun tez-tez müşayiət etməsi

Klinik təcrübəmiz arkus aorta anevrizmasının ən çətin cərrahi prosedurlar tələb etdiyini göstərir. Aorta qövsü anevrizması braşiosefalik, sol ümumi karotis və sol subklavian arteriyaların çıxış nahiyəsini əhatə edir. Bu anatomik bölgənin xüsusiyyətləri:

• Üç əsas supraаortal damarın tutulması

• Beyin qan dövranının birbaşa təsiri altında olması

• Dərin hipotermiya və sirkulyator arrest tələb etməsi

• Neyroprotektiv strategiyaların mütləq tətbiqi

Anevrizmanın Növü	Anatomik Lokalizasiya	Cərrahi Komplekslik	Müdaxilə Növü
Asendan	Aorta kökü-qövsün başı	Orta	Açıq əməliyyat
Arkus	Qövs + supraаortal damarlar	Yüksək	Hibrid/Açıq
Desendan	Qövs-diafraqmadan sonra	Orta-Yüksək	TEVAR/Açıq

Desendan torakal aorta anevrizması sol subklavian arteriyanın distalından diafraqmaya qədər uzanan seqmenti tutur. Cərrahi praktikamızda bu tip anevrizmanın endovaskulyar müalicəyə daha yaxşı cavab verdiyi qeyd edilir. Desendan aorta anevrizmasının əsas xarakteristikaları:

• TEVAR (Thoracic Endovascular Aortic Repair) üçün optimal anatomiya

• Sol subklavian arteriyaya revaskularizasiya ehtiyacı

• Spinal kord işemiyası riski

• Torakoabdominal tiplərdə visseral damarların tutulması

Morfoloji təsnifata əsasən sakşəkilli (saccular) və fusiform anevrizmaları fərqləndiririk. Sakşəkilli tip aorta divarının məhdud seqmentində çıxıntı şəklində inkişaf edir və tez-tez travmatik və ya infeksion mənşəlidir. Fusiform anevrizmalarda isə aortanın tam çevrəvi genişlənməsi müşahidə olunur.

Kongenital anomaliyaları fonunda formalaşan psevdoanevrizmaları da ayrıca qeyd etmək lazımdır. Bu patologiya tam aorta divarının zədələnməsi nəticəsində əmələ gələn hematomun təşkil etdiyi boşluqdur. Psevdoanevrizmaların diaqnostikası və müalicəsi fərqli yanaşma tələb edir, çünki onların rüpturu riski həqiqi anevrizmalara nisbətən daha yüksəkdir.

Aorta Anevrizması: Risk Faktorları və Yaranma Səbəbləri

Aorta anevrizması səbəbləri müxtəlif risk faktorlarının qarşılıqlı təsiri nəticəsində yaranır. Kardiovaskulyar cərrahiyyə təcrübəmiz göstərir ki, bu patologiyanın inkişafında əsas səbəblər aşağıdakılardır:

Yaş əlaqəli risk faktorları:

• 65 yaşdan yuxarı kişilərdə aorta damarı genişlənməsi riski 4-5 dəfə artır

• Damar divarının kollagen lifləri zamanla zəifləyir

• Elastin tərkibindəki dəyişikliklər damar divarının möhkəmliyini azaldır

• Qadınlarda menopoz dövründən sonra risk əhəmiyyətli dərəcədə yüksəlir

Genetik meyillik və irsi faktorlar:

• Ailə anamnezində aorta anevrizması olan şəxslərdə risk 8 dəfə yüksəkdir

• Marfan sindromu və Ehlers-Danlos sindromu kimi birləşdirici toxuma xəstəlikləri

• Bikuspid aorta qapaq anomaliyası mövcudluğu

• Polikistik böyrək xəstəliyi ilə əlaqəli genetik dəyişikliklər

Hipertenziya aorta anevrizması genişləməsinin əsas səbəblərindən biridir. Sistolik təzyiqin 140 mmHg-dan yuxarı olması damar divarına həddindən artıq yük yaradır. Uzunmüddətli nəzarətsiz qan təzyiqi artımı aorta divarında mikroskopik zədələnmələrə yol açır.

Ateroskleroz və damar xəstəlikləri:

• Aterosklerotik plakların formalaşması damar divarını zəiflədir

• Kolesterol yığılması inflammator prosesləri aktivləşdirir

• Damar elastikliyinin azalması ani genişlənmə riskini artırır

• Periferik arteriya xəstəliyi mövcudluğu əlavə risk yaradır

Zərərli vərdişlər və həyat tərzı faktorları:

• Tütünçəkmə aorta divarındakı elastin liflərin parçalanmasını sürətləndirir

• Gündəlik 20 siqaretdən çox istifadə riski 2-3 dəfə artırır

• Alkoqol sui-istifadəsi qan təzyiqini yüksəldir

• Fiziki aktivliyin azlığı damar tonusunu zəiflədir

Klinik təcrübəmiz göstərir ki, travma və infeksion amillər də aorta anevrizması səbəbləri arasındadır. Küt döş qəfəsi travmaları aorta divarında kiçik cırıqlara səbəb ola bilir. Sifilis, tuberkuloz və salmonella kimi bakterial infeksiyalar damar divarını zədələyir.

İltihabi xəstəliklər və autoimmun proseslər:

• Takayasu arteriti aorta divarında xroniki iltihab yaradır

• Nəhəng hüceyrəli arterit yaşlı populyasiyada tez-tez rast gəlinir

• Aorta damarı genişlənməsi sistemik lupus eritematozda müşahidə edilir

• Behçet xəstəliyi və digər vaskulitlər risk faktorları kimi çıxış edir

Hormon və metabolik faktorlar:

• Hamiləlik dövründə östrogen səviyyəsinin yüksəlməsi

• Tiroid fəaliyyətsizliyi damar strukturunu dəyişdirir

• Diabetes mellitus mikrovaskulyar zədələnmələrə səbəb olur

• Kortikosteroid istifadəsi uzunmüddətli kollagen sintezini pozur

Aorta anevrizması genişləməsi prosesi tədricən inkişaf edir və bir neçə risk faktorunun birgə təsiri altında sürətlənir. Kişi cinsi ən güclü risk faktorlarından biri hesab edilir - qadınlarla müqayisədə 4-6 dəfə yüksək risk mövcuddur. Kardiovaskulyar cərrahiyyə sahəsindəki müşahidələrimiz göstərir ki, kombinəd risk faktorları olan xəstələrdə proqnoz daha ciddidir.

Aorta Anevrizmasının Xəbərdarlıq Siqnalları: Əlamətlər və Diaqnostika

Aorta anevrizması əlamətləri erkən mərhələdə adətən özünü büruzə vermir, lakin xəstəliyin inkişafı zamanı ciddi siqnallar meydana çıxır. Kardiovaskulyar cərrahiyyədə uzun illər ərzində əldə etdiyimiz təcrübə göstərir ki, vaxtında aşkar edilməyən hallarda həyat üçün təhlükəli ağırlaşmaların yaranması riski artır.

Aorta anevrizmasının əsas əlamətləri

Aorta anevrizması simptomları anatomik yerləşməsindən və ölçülərindən asılı olaraq dəyişir. Klinik təcrübəmizdə ən çox rast gəlinən əlamətlər aşağıdakılardır:

• Sinədə kəskin və şiddətli ağrı - xüsusilə döş sümüyü arxasında və ya arxa tərəfdə lokalizasiya olur

• Nəfəs almaqda çətinlik və öskürək - böyümüş anevrizma nəfəs yollarına təzyiq göstərir

• Səsin dəyişməsi və xırıltı - sinə aortası anevrizması qayıdan sinir liflərinə təsir edir

• Udmaqda problem və diskomfort hissi - özofaqusa mexaniki təzyiq nəticəsində

• Qarın nahiyəsində zonzorayan ağrı - karın aortası anevrizmasının əsas göstəricisidir

• Ayaqlarda zəiflik və soyuqluq hissi - qan dövranının pozulması ilə əlaqədar

• Nabzın zəifləməsi - xüsusilə alt ətraf nahiyəsində hiss edilir

• Baş gicəllənməsi və huşsuzluq halları - beyin qan təchizatının azalması səbəbindən

Partladıcı aorta anevrizması həyati təhlükə yaradaraq aşağıdakı simptomlarla özünü göstərir:

• Ani və dözülməz ağrı - "bıçaq zərbəsi" kimi təsvir edilir

• Şoka bənzər vəziyyət - sürətli nəbz, tərlə və zəiflik

• Huşun itirilməsi və kollaps halı

• Qanaxma əlamətləri - dəri rənginin solğun olması və soyuq tər

Diaqnostika və müalicə üsulları

Aorta anevrizması diaqnostika prosesi kompleks yanaşma tələb edir və müxtəlif instrumental metodları əhatə edir. Müasir kardiovaskulyar cərrahiyyədə istifadə etdiyimiz diaqnostik üsullar:

• Kompüter tomoqrafiyası (KT) - anevrizmanın dəqiq ölçüsü və lokalizasiyasını müəyyən edir

• Maqnit-rezonans görüntüləmə (MRT) - yumşaq toxuma strukturlarını ətraflı göstərir

• Ekokardioskopiya - ürək yaxınlığındakı aorta anevrizmasının qiymətləndirilməsi üçün

• Angioskopiya - qan damarlarının kontrastlı görüntülənməsi üsulu

• Ultrasəs müayinəsi - karın aortası anevrizmasının skrininqi üçün əsas metod

Aorta anevrizması müalicəsi ölçüsünə və lokalizasiyasına görə fərqli yanaşmaları tələb edir:

• Açıq cərrahi əməliyyat - klassik prostetik protez implantasiyası ilə damar rekonstruksiyası

• Endovaskulyar təmir (EVAR) - minimal invaziv stent-qreft yerləşdirilməsi üsulu

• Medikamentoz terapiya - kiçik anevrizmalarda qan təzyiqinin nəzarəti

• Mütəmadi monitorinq - ölçü artımının izlənməsi üçün müntəzəm görüntüləmə

• Təcili cərrahi müdaxilə - partlama təhlükəsi olan böyük anevrizmalarda

Cərrahi seçim kriteriləri diametrdən, anatomik yerləşmədən və xəstənin ümumi vəziyyətindən asılıdır. Endovaskulyar yanaşma son illərdə 65 yaşdan yuxarı xəstələrdə üstünlük təşkil edir.

Kardiovaskulyar cərrahi praktikamızda qeyd edirik ki, 5 santimetrdən böyük karın aorta anevrizmaları və 6 santimetrdən böyük sinə aorta anevrizmaları mütləq cərrahi müalicə tələb edir. Müasir texnologiyaların tətbiqi sayəsində cərrahi nəticələr əhəmiyyətli dərəcədə yaxşılaşmış və xəstələrin yaşam keyfiyyəti artmışdır. Vaxtında aparılan diaqnostika və adekvat müalicə strategiyası sayəsində aorta anevrizmasının ağırlaşmalarının qarşısını almaq mümkündür.