Vərəm (tibbi adıyla tuberkuloz, TB), əsasən ağciyərlərə təsir edən, lakin digər orqanlara da yayıla bilən ciddi bir infeksion xəstəlikdir. Bu xəstəlik Mycobacterium tuberculosis adlı bakteriya tərəfindən törədilir. Vərəm dünyada geniş yayılmış bir infeksiyadır və düzgün müalicə olunmadıqda ölümcül ola bilər. Vərəm hava damcıları ilə ötürülür və xəstə şəxsin öskürməsi, asqırması və ya danışması nəticəsində ətraf mühitə yayılır.

26 sentyabr 2024

Vərəmin növləri:

Ağciyər vərəmi (pulmoner tuberküloz):

Vərəmin ən geniş yayılmış növüdür və əsasən ağciyərləri təsir edir. Əsas simptomlar arasında davamlı öskürək, bəlğəmdə qan və nəfəs darlığı yer alır.

Ekstrapulmoner vərəm:

Bu, vərəmin ağciyərlərdən kənar orqanlara yayılması nəticəsində baş verən formasıdır. Ekstrapulmoner vərəmin təsir edə biləcəyi orqanlar arasında sümüklər, böyrəklər, qaraciyər, limfa düyünləri və beyinin zərfi (meningit şəklində) ola bilər.

Latent vərəm:

Vərəmi olan, lakin aktiv simptomlar göstərməyən insanlara diaqnoz qoyulan vəziyyətdir. Bu şəxslərdə bakteriya bədəndə olur, lakin immun sistemi onu nəzarət altında saxlayır. Xəstəliyin yayılması riski yoxdur, lakin aktiv vərəmə çevrilmə riski qalır.

Aktiv vərəm:

Bu, bakteriyanın aktiv şəkildə çoxaldığı və simptomlara səbəb olduğu mərhələdir. Bu mərhələdə xəstə başqalarına yoluxdura bilər və müalicə olunmazsa, xəstəlik irəliləyərək ağırlaşmalara səbəb ola bilər.

Vərəmin səbəbləri və ötürülməsi:

Vərəmin əsas səbəbi Mycobacterium tuberculosis bakteriyasının infeksiyasıdır. Bu bakteriya hava yolu ilə ötürülür, yəni yoluxmuş insan öskürdükdə, asqırdıqda, danışdıqda və ya mahnı oxuduqda ətraf mühitə yayılır. Nəfəs aldıqda isə sağlam insanın ağciyərlərinə keçə bilər.

Risk faktorları aşağıdakılardır:

İmmunitet sistemi zəif olanlar: QİÇS/HİV infeksiyası olanlar, şəkərli diabet, xərçəng müalicəsi alanlar və ya immuniteti zəiflədən dərmanlar qəbul edənlər daha yüksək risk altındadır.

Yoxsul və sıxlıq olan mühitlər: Az inkişaf etmiş ölkələrdə və ya çox insanın sıx yaşadığı yerlərdə yaşayanlar daha yüksək risk altındadır.

Sosial təmaslar: Vərəmi olan bir insanla uzun müddət eyni yerdə olmaq infeksiya riskini artırır.

Tütün istifadəsi və digər tənəffüs problemləri: Siqaret çəkmək və ya ağciyərlərin zədələnməsinə səbəb olan digər xəstəliklər (məsələn, KOAH) vərəm riskini artırır.

Vərəmin simptomları:

Aktiv ağciyər vərəminin əsas simptomları aşağıdakılardır:

Davamlı öskürək (3 həftədən uzun davam edən)

Bəlğəmdə qan (hemoptiziya)

Sinə ağrısı: Dərin nəfəs alarkən və ya öskürərkən sinədə ağrı

Yorğunluq və zəiflik

İştahsızlıq və əhəmiyyətli kilo itkisi

Qızdırma və titrəmə: Gecə tərləmələri ilə müşayiət olunan uzun müddət davam edən qızdırma

Nəfəs darlığı

Ekstrapulmoner vərəmdə simptomlar təsirlənmiş orqandan asılı olaraq dəyişə bilər:

Sümüklərdə vərəm sümüklərdə ağrıya və şişkinliyə səbəb ola bilər (məsələn, onurğa vərəmi).

Beyində vərəm menenjitə səbəb ola bilər, bu isə baş ağrısı, qızdırma və şüur pozulmasına gətirib çıxara bilər.

Böyrəklərdə vərəm qanlı sidik və ya bel ağrısı ilə müşahidə edilə bilər.

Diaqnostika:

Vərəmin diaqnozu üçün həkimlər bir neçə test və müayinə üsulundan istifadə edirlər:

Dəri testi (Mantoux testi):

Bu testdə vərəm bakteriyalarının antigeni (tuberkulin) dəri altına yeridilir. 48-72 saat ərzində reaksiyaya baxılır. Pozitiv reaksiya vərəm infeksiyasını göstərə bilər, lakin bu test aktiv və latent vərəmi fərqləndirə bilmir.

Qan testi:

Qan testləri, xüsusilə interferon-gamma sərbəst buraxma analizləri (IGRAs), vərəm infeksiyasını aşkar etmək üçün istifadə olunur. Bu testlər də latent və aktiv vərəmi fərqləndirə bilmir.

Bəlğəm testi:

Bəlğəmdən nümunə götürülərək laboratoriyada Mycobacterium tuberculosis bakteriyasının olub-olmaması yoxlanılır. Bu, bakteriyanı birbaşa aşkar etmək üçün ən dəqiq üsuldur.

Görüntüləmə testləri:

Rentgen: Ağciyərlərin rentgen müayinəsi vərəmin ağciyərlərdə yaratdığı zədələnmələri aşkar edə bilər.

Kompüter tomoqrafiyası (KT): Daha detallı görüntülər əldə etmək üçün istifadə edilə bilər, xüsusən vərəmin yayılmasını qiymətləndirmək üçün.

Mədəniyyət testi:

Bəlğəm və ya digər bədən mayelərindən bakteriya mədəniyyəti yetişdirilərək laboratoriyada tədqiq olunur. Bu üsul bakteriyanın dərmanlara həssaslığını müəyyən etmək üçün istifadə edilir.

Müalicə:

Vərəm müalicə oluna bilən bir xəstəlikdir, lakin müalicə uzun müddət tələb edir. Müalicə əsasən antibiotiklərdən ibarətdir və ən azı 6 ay davam edir. Müalicə prosesi və düzgün dərman qəbuluna riayət etmək çox vacibdir, əks halda xəstədə bakteriyaya qarşı davamlılıq (rezistentlik) inkişaf edə bilər.

Antibiotiklər:

Vərəmin müalicəsi adətən İsoniazid, Rifampisin, Pirazinamid və Etambutol kimi dərmanlardan ibarət kombinasiyalı müalicəni əhatə edir. Bu dərmanlar bakteriyanı öldürərək infeksiyanı nəzarət altında saxlayır.

İlk iki ayda 4 dərman istifadə olunur, sonra 4-6 ay ərzində 2 əsas dərman (isoniazid və rifampisin) ilə müalicə davam etdirilir.

Dərmanlara davamlı (rezistent) vərəm:

Vərəm bakteriyası bəzi hallarda ənənəvi müalicəyə qarşı rezistentlik (müqavimət) inkişaf etdirə bilər. Bu halda çox dərmana davamlı vərəm (MDR-TB) və ya ekstremal dərmana davamlı vərəm (XDR-TB) kimi daha mürəkkəb müalicə tələb edən formalar inkişaf edə bilər. Bu hallarda ikinci xətt antibiotiklərdən istifadə olunur və müalicə daha uzun müddət davam edir (18 aya qədər və ya daha çox).

Latent vərəm:

Latent vərəm aktiv xəstəliyə çevrilmədiyi üçün yoluxucu deyil. Lakin aktiv vərəmə çevrilməsinin qarşısını almaq üçün latent vərəmi olan şəxslərə 3-9 ay arasında isoniazid və ya rifampisin kimi dərmanlar təyin oluna bilər.

Qarşısının alınması:

BCG peyvəndi:

Vərəmdən qorunmaq üçün bəzi ölkələrdə uşaqlara BCG (Bacillus Calmette-Guerin) peyvəndi vurulur. Bu peyvənd xüsusilə ağır vərəm formalarına (məsələn, meningeal vərəmə) qarşı təsirlidir, lakin yetkinlərdə vərəmin qarşısını almaqda məhdud təsirə malikdir.

Yaxşı havalandırma:

Qapalı və sıx mühitlərdə havalandırmanı yaxşılaşdırmaq vərəm bakteriyasının yayılmasını azaltmağa kömək edə bilər.

Maskalar və qoruyucu vasitələr:

Vərəm xəstəsi olan insanlar öskürəndə, asqıranda maska taxmalı və tənəffüs yolu gigiyenasına riayət etməlidirlər. Ətrafdakı insanlar da risk altındadırsa, qoruyucu maskalar istifadə etməlidirlər.

Vərəm xəstələrinin təcrid edilməsi:

Aktiv vərəm olan insanlar müalicəyə başlayana qədər təcrid edilməlidir ki, bakteriyanın başqalarına yayılmasının qarşısı alınsın.

Proqnoz:

Vərəm vaxtında müalicə edildikdə sağalma şansı yüksək olan bir xəstəlikdir. Müalicənin düzgün aparılmadığı və ya gecikdirildiyi hallarda xəstəliyin ağırlaşması mümkündür. Dərmana davamlı (rezistent) vərəm formaları daha mürəkkəb müalicə tələb edir və sağalma nisbəti daha aşağı ola bilər. Vərəmin qarşısını almaq, erkən diaqnoz qoymaq və düzgün müalicə etmək xəstəliyin yayılmasını və ölüm hallarını azaltmaq üçün çox vacibdir.