Travmatik Beyin Zədəsinin Növləri
Travmalar nəticəsində yaranan beyin zədələri aşağıdakı kateqoriyalara bölünə bilər:
1. Sarsıntı (Concussion)
Səbəbi: Başın sərt bir cisimlə toqquşması və ya başa güclü zərbə nəticəsində beyin zədələnə bilər. Sarsıntı beynin müvəqqəti zədələnməsi ilə nəticələnən daha yüngül bir beyin zədəsidir.
Simptomları: Baş ağrısı, başgicəllənmə, yaddaş itkisi, qulaq cingildəməsi, bulantı, görmə problemləri və bəzən şüur itkisi.
Müalicəsi: İstirahət, başın zərbələrdən qorunması və həkimin tövsiyəsinə uyğun olaraq fiziki fəaliyyətin müvəqqəti dayandırılması. Ağır hallarda əlavə müayinələr tələb oluna bilər.
2. Kontuziya (Beyin əzilməsi)
Səbəbi: Beyinə güclü zərbə nəticəsində beyin toxumasının əzilməsi baş verir. Beyin əzilməsi daha ciddi bir travmatik beyin zədəsi növüdür və zədələnmiş sahədə qanaxma və şişkinlik müşahidə edilə bilər.
Simptomları: Şiddətli baş ağrısı, ürəkbulanma, huşunu itirmə, zəiflik, qıcolmalar, danışıq və hərəkət problemləri.
Müalicəsi: Xəstənin vəziyyətindən asılı olaraq, beyin fəaliyyətlərini və təzyiqi izləmək üçün xəstəxanada nəzarət tələb oluna bilər. Ağır hallarda cərrahi müdaxilə tələb oluna bilər.
3. Difuz Aksional Zədələnmə (Diffuse Axonal Injury - DAI)
Səbəbi: Başın ani və şiddətli hərəkəti (məsələn, qəfil dayanma və ya qəzalar) beynin içində sinir hüceyrələrini bir-birinə bağlayan aksional yolların zədələnməsinə səbəb ola bilər. Bu vəziyyət ciddi sinir zədələnməsi ilə nəticələnə bilər.
Simptomları: Uzun müddətli şüursuzluq (komatoz vəziyyət), qıcolmalar, iflic və ya hərəkət məhdudiyyəti, danışıq və hissiyat pozğunluqları.
Müalicəsi: Şiddətli travmatik beyin zədəsi növüdür və çox vaxt xəstəxanada intensiv müalicə və nəzarət tələb edir. Bəzi hallarda nevroloji reabilitasiya və cərrahiyyə də tətbiq edilə bilər.
4. Kəllədaxili Qanaxma
Səbəbi: Baş travması nəticəsində kəllə daxilində qan damarlarının zədələnməsi və beyin ətrafında qan yığılması ilə müşahidə olunur.
Epidural hematoma: Beyin və kəllə arasında qan yığılması.
Subdural hematoma: Beyinin üstündə və beynin ən xarici zərfi (dura mater) arasında qan yığılması.
Subaraknoid qanaxma: Beyin və beynin daha dərin təbəqələri arasında qan yığılması.
Simptomları: Şiddətli baş ağrısı, huşunu itirmə, bulanıq görmə, qıcolmalar, bədən hərəkətlərində dəyişiklik və şüur pozuntusu.
Müalicəsi: Qanaxmanın ölçüsünə və təzyiq yaratdığı sahəyə görə cərrahi müdaxilə (kraniotomiya və ya qan yığılmasını çıxarmaq üçün drenaj qoyulması) tələb oluna bilər. Xəstənin beyin təzyiqi yaxından izlənməli və intensiv müalicə aparılmalıdır.
5. Kəllə Sınıqları
Səbəbi: Baş travması nəticəsində kəllə sümüklərinin çatlaması və ya qırılması baş verə bilər. Kəllə sınıqları kəllədaxili qanaxma və beyin zədəsinə səbəb ola bilər.
Simptomları: Baş ağrısı, qanaxma, şüur itkisi, qulaqdan və ya burundan qan axıntısı, göz ətrafında qançırlar (rəqqas göz əlaməti).
Müalicəsi: Ciddi kəllə sınıqları cərrahi müdaxilə tələb edə bilər, lakin yüngül sınıqlar adətən öz-özünə sağalır. Xəstənin vəziyyəti və beyin təzyiqi izlənilməlidir.
Travmatik Beyin Zədələrinin Simptomları
Travmatik beyin zədəsi olan bir insanda simptomlar zədənin şiddətinə, yerinə və yaranma sürətinə görə dəyişə bilər. Əsas simptomlar aşağıdakılardır:
Fiziki Simptomlar:
Şiddətli və davamlı baş ağrısı.
Başgicəllənmə, balanssızlıq və qulaq cingildəməsi.
Bulantı və ya qusma.
Hissiyat itkisi və ya bədən hərəkətlərində çətinlik.
Qıcolmalar və ya əzələ spazmları.
Gözlərdə bulanıqlıq, işığa həssaslıq və ya görmə problemləri.
Davranış və Zehni Simptomlar:
Şüur itkisi və ya qarışıqlıq.
Yaddaş itkisi və ya hadisələri xatırlamama.
Konsentrasiya çətinliyi və diqqət pozuntusu.
Həddindən artıq yuxululuq və ya yuxusuzluq.
Hərəkət və danışıqda yavaşlama.
Şəxsiyyət dəyişiklikləri və ya emosional dalğalanmalar (depressiya, hirs, əsəb).
Travmatik Beyin Zədəsinin Diaqnozu
Travmatik beyin zədəsini təyin etmək üçün həkimlər fiziki müayinə, nevroloji testlər və görüntüləmə üsullarından istifadə edirlər:
Kompüter Tomoqrafiyası (KT): Beyin toxuması, kəllə sümükləri və qanaxmanın vəziyyətini göstərən əsas görüntüləmə testidir. KT zədənin yerini və şiddətini təyin etmək üçün tez-tez istifadə edilir.
Maqnitik Rezonans Tomoqrafiya (MRT): MRT, beyindəki yumşaq toxumaların daha ətraflı görüntüsünü təmin edir və beyin toxumalarındakı dəyişiklikləri təyin edir. Şiddətli beyin zədəsi diaqnozu üçün istifadə edilir.
Elektroensefaloqrafiya (EEG): Beyin fəaliyyəti və qıcolmaların izlənilməsi üçün istifadə edilən bir testdir.
Nevroloji Müayinələr: Xəstənin zehni vəziyyəti, şüur səviyyəsi, motor funksiyaları, reflekslər və qavrayış testləri ilə qiymətləndirilir.
Travmatik Beyin Zədəsinin Müalicəsi
Beyin zədəsinin müalicəsi zədənin şiddətinə, xəstənin yaşına və ümumi sağlamlıq vəziyyətinə görə dəyişir. Əsas müalicə üsulları aşağıdakılardır:
1. Təcili Yardım və Stasionar Müalicə:
Şiddətli travma hallarında xəstə təcili olaraq xəstəxanaya çatdırılır və həyat əlamətləri (nəbz, qan təzyiqi və nəfəsalma) yaxından izlənilir. Beyin təzyiqinin artmasının qarşısını almaq üçün təcili tədbirlər görülür.
Başın immobilizasiyası: Xüsusilə qəza və travmalar zamanı başın hərəkət etməməsi və zədənin yayılmasının qarşısının alınması üçün xəstənin başı immobilizasiya edilir.
2. Dərman Müalicəsi:
Ağrı kəsicilər və iltihab əleyhinə dərmanlar: Baş ağrısını və iltihabı azaltmaq üçün istifadə edilir.
Antikonvulsantlar: Qıcolmaların qarşısını almaq və beyindəki sinir fəaliyyətini idarə etmək üçün təyin edilir.
Diüretiklər: Beyindəki şişkinliyi və təzyiqi azaltmaq üçün istifadə edilə bilər.
Sakitləşdiricilər və ya koma induksiyası: Ağır travmalarda beyin fəaliyyətini minimuma endirmək üçün istifadə oluna bilər.
3. Cərrahi Müdaxilə:
Kəllə açılması (kraniotomiya): Beyindəki təzyiqi azaltmaq, qanaxmanı durdurmaq və ya qan yığıntılarını aradan qaldırmaq üçün cərrahi müdaxilə tələb oluna bilər.
Drenaj sistemləri: Beyindən artıq maye və ya qanı boşaltmaq üçün drenaj sistemləri istifadə edilir.
4. Reabilitasiya və Fiziki Terapiya:
Xəstə ağır travmalardan sonra motor funksiyalarını bərpa etmək və əzələlərin güclənməsi üçün reabilitasiya proqramlarına qatılır.
Fiziki terapiya, nitq terapiyası və peşə terapiyası xəstənin həyat keyfiyyətini artırmağa və normal funksiyalara qayıtmasına kömək edir.
Travmatik Beyin Zədəsindən Sonra Bərpa
Beyin zədəsindən sonra sağalma müddəti zədənin şiddətindən və xəstənin vəziyyətindən asılı olaraq dəyişir. Aşağıdakı amillər bərpa prosesində vacibdir:
Reabilitasiya: Reabilitasiya proqramları xəstənin hərəkət, danışıq və zehni funksiyalarını bərpa etməyə kömək edir.
Psixoloji dəstək: Beyin zədəsi olan insanlar çox vaxt emosional çətinliklər yaşaya bilərlər. Psixoloji dəstək və məsləhət terapiyası xəstənin adaptasiya olmasına kömək edir.
Fiziki terapiya: Əzələlərin yenidən güclənməsi və hərəkət qabiliyyətinin artırılması üçün davamlı fiziki terapiya tələb oluna bilər.
Nəticə
Travmatik beyin zədəsi, qəza, hücum və ya digər xarici travmalar nəticəsində baş verən ciddi bir vəziyyətdir. Zədənin şiddətindən asılı olaraq beyin funksiyalarında müxtəlif dərəcəli problemlər yarana bilər. Erkən diaqnoz və düzgün müalicə sinir sistemi üzərindəki ciddi təsirlərin qarşısını almaqda mühüm rol oynayır. Cərrahi müdaxilə, dərman müalicəsi və reabilitasiya travmatik beyin zədəsinin idarə edilməsində əsas üsullardır.
